opinio utrinque accenderat; quarum indicia edere solet et ipsa corporis pulchritudo. Insitum est sobolis procreandae desiderium, et procreatae praecipua cura, et amor eximius et singularis: haec subsequuntur fratrum, sororumque <85> {germanorum et patruelium}, consobrinorum, sobrinorumque, quin [et] etiam affinium, caritates.
Quin et subtiliora quaedam sunt societatis vincula. (1) Boni bonos, “moribus” inter se “similes” necessario diligunt, quasi propinquitate “conjunctos” et natura.1 (2) “Beneficiis ultro citro datis acceptisque,” magis inter se “devinciuntur” homines.2 (3) Serpit etiam latius benevolentia in familiaritatibus et viciniis, ubi <ulla est> virtutum vel vulgarium {facta est} significatio. (4) Porrigit se etiam ad cives; ubi plures, ratione monstrante, communis utilitatis causa, sub uno imperio sunt conjuncti. (5) Atque tandem complexu suo totum continet genus humanum, et siqua sunt alia animantium genera superiora. (6) Hisce conjuncta est miserorum commiseratio, et sublevandi studium; atque cum foelicioribus, ubi nulla intervenerat simultatis causa, laeta congratulatio.
Per se et sua sponte comprobantur hi motus benigni; in iis quisque sibi placet; lubens iisdem, tanquam naturae accommodatis, indulget; et similes quosque in aliis comprobat et veneratur. Contrarii autem motus, qui saepe in homines cadunt, ira, odium, invidentia, ultionis appetitio, et malevolentia omnis, sunt proximè et per se molesti; in iis recordandis nemo sibi placere, aut <86> similes in aliis comprobare potest; saepe sunt erubescendi et detestandi: quumque videntur et justi et necessarii, nihil in se continent aut laetabile, aut gloriosum.
{II}. Satis docuimus quantum hae affectiones benignae, cum officiis quae ex iis fluunt, ad vitam beatam conferant. Norunt omnes, qui non exuta humanitate induerunt beluae feritatem, sine mutuo amore, benevolentia et beneficientia, vix ullam percipi posse foelicitatem: neque vitam solitariam, quantumvis copiosam, homini esse vitalem. Stabiliores etiam et latius patentes quasque animi affectiones benignas, diximus esse honestiores. Neque tamen ad vitam beatam sufficient, sine actione, voluntates ignavae, quamvis benignae: vires enim insitas excolere et exercere est laetissimum; propensamque voluntatem naturâ sequuntur actiones et officia benigna.
Haec igitur est virtutum sociarum summa, ut quisque humani generis fovens caritatem, communi omnium pro viribus consulat prosperitati [foelicitati]: atque interea, arctiores omnes, in variis vitae necessitudinibus, propensiones foveat, singulorum quorumvis, quod patitur communioris ratio, inserviens utilitati et foelicitati.
{III.} Quum autem paucis, communi omnium utilitati propius inserviendi, vires <87> et occasiones suppetant; quisque tamen aliquid in propinquorum, amicorum, vicinorum, aut civium utilitatem, afferre [conferre] queat; (qua ratione etiam communi humani generis inserviet foelicitati;) in arctioribus hisce officiis rectè versamur, ubi communiori non adversantur utilitati, neque officiorum latius patentium adest opportunitas. Immo in eo naturam sequimur et Deum, qui arctioribus hisce naturae vinculis, alios aliis fecit nobis longè cariores, nostraeque curae et benevolentiae praecipuae commendavit.
Haud igitur reprimendi, aut imminuendi, arctiores hi diligendi sensus, in vita, et jucundi saepe, et necessarii. Immo omnes fovendi potius et augendi, ut cujusque est momentum ad communem omnium utilitatem. Quae tamen latissime patet benevolentia, ea praecipue fovenda; ipse etiam honesti amor, atque stabile Deo in omnibus obsequendi studium; quibus moderatoribus subjectae caritates arctiores, virtutis carmen optime absolvent. Hoc etiam sua cujusque utilitas postulat: quum, ut plenius mox docebitur, ita nati sint homines, ut sine aliorum ope et auxilio, sine mutuo officiorum commercio, singuli {neque} suae saluti, nedum vitae foelicitati aut jucunditati, consulere valeant [nequeant]. Atqui, amicis praecipue <88> officiis et beneficientia, concilianda est aliorum benevolentia; eorumque studia, ad nostram utilitatem amplificandam, adsciscenda. Contrario autem animi habitu, sordidâ philautiâ, multoque magis vi et injuriis, alienantur a nostra utilitate vicinorum animi; nascuntur odia, et dissidia; mala insuper omnia ab omnibus nobis infensis merito metuenda. Immo existunt in animis nostris affectus tetrici et molesti, continuae vigent suspiciones, et metus non vani: quum, ad injurias propulsandas et ulciscendas, incitentur non solum hi quos injuriae proxime tetigerunt, verum intacti, quibus super conditione communi est cura.
{Neque alia praetereunda quae, mirâ solertia, hominum conjunctioni amicae tuendae, injuriisque et damnis avertendis, machinata est natura. Quanta enim vultui venustas accedit ex amica laetitia et hilaritate moderata, laetâque sympathia et gratulatione! Quanta pulchritudo ex animo constante, sibique recti conscio, atque ex interna sui comprobatione! In amici, ejusve qui grato beneficii sensu movetur, vultu, quae gratia, quamque mitis flamma ex benignis emicat oculis! Intentatâ autem injuria aut noxa, ubi ejusdem propulsandae spes est, in vultu torvo se prodit ira, trucibus ex oculis ignes existunt terribiles. Ubi, contra, nulla mali <89> avertendi spes est, quanta eloquentiae vi instruxit natura, non homines solum, verum et muta penè animantia, premente tristitia, dolore, metuque graviore? Qualis illa vox flebilis et querula! Qualis vultus oculique moesti et dejecti, suspiria, lachrymae, gemitus! Quanta eorum omnium vis ad commiserationem apud omnes excitandam, quò promptius opem ferant, maturiusve ab incoepta injuria abstineant?}
{IV.} Amicitiam hoc loco indictam transire, vetat et ipsius honestas et utilitas: quam admirabilem benevolentiae magnitudinem qui ab indigentia ortam volunt, ut quod quisque minus per se consequi possit, id accipiat ab alio, humilem illi tribuunt et minimè generosum ortum, et fundamentum parum firmum: quum, commutatâ utilitate, tolleretur omnis ex hoc fonte profluens amicitia: quae omnis etiam fucata foret simulatio, non vera benevolentia.
Oritur igitur amicitia ex naturali ea honestatis, quam saepius memoravimus, comprobatione: cujus ubi fit significatio, inter eos quibuscum vivimus, per se efflorescit summa caritas et benevolentia. Sua enim sponte “bonos boni diligunt adsciscuntque sibi, quasi propinquitate conjunctos et natura.”3 Quae caritas, {studio perspecto,} “beneficiisque ultro” “citro datis acceptisque,”4 ita <90> augetur, ut nulli naturae conjunctioni cedat; atque ea omnia quae nobismet, amicis etiam, ipsorum causa, exoptamus.
Quum autem mali, naturâ mobiles et varii, neque aliis, neque sibi diu placere possint; solos inter bonos stabilis esse potest amicitia; quippe quam sola virtus aut gignere potest aut continere. Unde constabit, honesta tantummodo ab amicis postulanda, aut amicorum rogatu facienda; ne subducto fundamento, corruat amicitia. Est igitur amicitia, “animorum moribus et honestate similium, mutua cum caritate arcta conjunctio”;5 quae, cui contigit, ei est optimus et jucundissimus, ad virtutem et vitam beatam, comitatus. “Quid” enim “dulcius,” quid utilius, “quam habere” virum probum et prudentem, “quicum omnia audeas sic loqui ut tecum?” Quis “esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi” habeas “qui illis, aeque ac tu ipse, gauderet? Adversas vero ferre difficile esset, sine eo, qui illas gravius etiam quam tu ferret”: et in utrisque, prudentia sua et consilio tibi opituletur. “Amicitia quoquo te verteris praesto est: nullo loco excluditur, nunquam intempestiva est aut molesta”: “nam et secundas res facit splendidiores; et adversas, partiens communicansque, leviores.”6
{V.} De benignis autem omnibus animi <91> affectionibus sedulò observandum, quod, quamvis nimia esse nequeat, quae latissime patet erga omnes, benevolentia; neque nimius Dei opt. max. aut verae virtutis amor; amores tamen arctiores, quos vel accendit sanguinis conjunctio, vel consuetudo, quantumvis per se venusti, nimii aliquando esse possunt, neque viro bono penitus probandi. Duplex est amor, alter benevolentiae, quo aliis bene esse volumus; alter comprobationis aut dilectionis; quae dicitur complacentia; quo moribus aliorum delectamur, et eorum frui cupimus consortio. In priore, non adeo facile extra oleas vagamur; si modo semper adsit debita divinae providentiae animi submissio, et justa in Deo fiducia; atque si, pro dignitate suâ, magis vigeat ea quae ad omnes pertinet benevolentia; ita ut nunquam amici utilitati, majorem plurium, aut digniorum, aut omnium communem, posthabeamus. De complacentia vero, qui locus magis lubricus, et amicitiae vicinior, sedulo cavendum ne in indignos feratur; ne ad turpia nos alliciat; nevè ita totum occupet hominem, ut amico amisso, aut gravioribus calamitatibus implicito, concidat planè animus, caeterisque omnibus humanitatis aut pietatis officiis fiat ineptus. Praecaventur autem optimè haec incommoda, non reprimendo amores <92> hosce sanctos,
