CAPUT IV De Virtutibus et Officiis erga Deum.
I. Duabus partibus absolvitur omnis erga Deum pietas, ut scil. [vera de Deo sentiamus] [veras foveamus de Deo sententias], et cultum praestemus veris [hisce] sententiis consonum. Veras de Deo sententias docet [philosophia prima] [metaphysica], aut ea pneumatologiae pars, quae theologia dicitur naturalis. Deum nempe esse Ens primum, et a nullo alio pendens; omni perfectione absolutum <et infinitum>; potentissimum, sapientissimum, et optimum sive benignissimum; mundi universi creatorem, fabricatorem, moderatorem, omnisque boni fontem inexhaustum. His, in ethicis utimur ut concessis, anquirentes <78> de iis animi affectionibus, et cultu sive interno sive externo, qui sint his sententiis consoni.
Monstrabit cujusque sensus, tantam naturae primae praestantiam, et amplitudinem infinitam, omni admiratione, et celebratione, summaque animi submissi veneratione, esse accipiendam. Quumque nulla homini sit appetitio magis naturalis illâ veri cognoscendi, rerumque causas perscrutandi maximarum, et cognitione dignissimarum; nullum erit hominis opus, Dei cognoscendi studio, virtutumque divinarum venerabunda contemplatione, aut honestius aut jucundius. Neque quidem, sine ea naturae praestantissimae cognitione, eximiae intelligendi vires, a natura datae, satis exerceri possunt aut expleri.
II. Quod ad attributa attinet quae moralia dicuntur: numen omnium primum et benignissimum, quod pro infinita sua vi, bonitate, et sapientia, omnia solertissime fabricavit, suam rei cuique dans naturam, vires, sensus, appetitus, rationem, ipsasque virtutes; largaque manu suppeditans quibusque, ea omnia quae {secundum suam cujusque naturam}, ad voluptatem, [beateque vivendum] [aut beatitudinem, naturae ipsorum accomodatam] facere possunt; animo agnoscendum est gratissimo, amore gratuito, comprobatione et laudatione, laetaque spe et fiducia, <79> ab omni arrogantia et superbia purgata.
Si plenior habeatur bonitatis divinae et sanctitatis ratio; quòd omni virtute et bonitate delectetur; quod bonos omnes comprobet et amet; omnibus hinc effulgebunt bonis spes laetiores, major et laetior fiducia, cum ardentiore virtutis et Dei ipsius amore; stabilique securitate et tranquillitate, animi se suaque omnia divinae permittentis providentiae. Existet etiam Dei imitandi studium, iisque qui in Deo sunt similes sovendi animi affectiones; et stabile simul consilium ea omnia pro virili agendi, quibus explere valeamus munus quod nobis imposuit Deus et natura, sive cadat fortuna secunda, sive adversa.
Haec Dei ob omnem virtutem et bonitatem gratuitam venerandi colendique, contemplatio, quem {bonus quisque} testem animo intuetur, et comprobatorem, [nos] [virumque quemque bonum] perducet ad καταληκτικὸν illud, summum purissimae virtutis apicem, ut in ipso Deo imitando et amando, munusque nobis assignatum obeundo; in ipsa denique virtute, et officiis, omnem, aut longe praecipuum, officiorum fructum petendum censeamus. Neque sine ea Dei agnitione, eoque in Deum animo, poterit vir bonus et benignus quicquam fidenter sperare, vel de se, vel de suis quos <80> habet carissimos, aut de rerum universitate. Neque satiari potest aut expleri ipsa virtus, omni hominum generi benigne prospiciens, aut ipse honestissimus virtutis amor et comprobatio, nisi aliqua natura reperiatur, virtute omni perfectissima; in qua cognita, amata, et redamante, possit vir bonus conquiescere; seque, suos omnes, et totum hominum genus, illius providentiae benignae securus committere.
{Atque quamvis nemo sit qui imbecillitate animi varia, morbisque et vitiis non laboret; quique vitae suae actae tenorem examinans, plurimis gravissimisque erroribus se implicatum, plurima turpia et foeda in Deum hominesque admisisse, non inveniet, unde et poenas haud leves sibi irrogandas jure metuet: tanta tamen Dei conspicitur bonitas et clementia; tantâ lenitate mitique indulgentia, in homines imbecillos et depravatos, per tot secula imperium exercuit; ut iis quibus ipsum pie colere, ejusque praeceptis, quantum hominum infirmitas contendere potest, parere cordi est, haud quaquam desperandum videbitur, quin seriâ poenitentia, virtutisque studio conantibus, Deus futurus sit propitius et placabilis; quippe qui pro sapientia sua immensa, eam clementiam, et imperii sui legumque majestatem, inter se amicè conciliandi, rationem aliquam <81> excogitare potest. Idque nemini dubium esse potest, quod nobis satis est, in pietate perfecta vim ad beate vivendum esse maximam, ejusque assequendae studia sincera, vel ad foelicitatem consequendam, vel ad miseriae levationem plurimum valitura.}
Ad Deum suâ naturâ referuntur sublimiores animi vires: a Deo ortae, ad Deum nos revocant et retrahunt rationis vires egregiae, animi affectiones et caritates omnes latius diffusae, ipse etiam decori et honesti sensus et amor. His vinculis ad Deum aptatur et alligatur natura omnis ratione praedita, cui nobiliores animi sui partes curae est excolere. Neque Deum tantum ideo amat, quod ex eo sibi speret foelicitatem: ex ipsa enim virtutis omnisque praestantiae comprobatione, sensuque quem homini inseruit natura, per se, et sua sponte, gratuitus efflorescit amor et veneratio eorum in quibus conspiciuntur virtutes, nulla suae utilitatis habita ratione.
Quum vero voluntatis motus, et propensiones omnes vegetiores, sua sponte se exerant, atque vicissim exercitatione vigeant et augeantur; saepius, et statis temporibus, exercenda est pietas, in officiis honestissimis et laetissimis, Deum contemplando, et laudando, gratias ei agendo, {delictorum veniam obnixè <82> rogando,} nos nostraque ipsi secura cum fiducia permittendo; ejus et auxilia implorando, ut animos virtutibus excolere, et mores emendare, omniaque honesta vitae officia obire valeamus. Quin etiam perfectissimum illud omnis virtutis exemplar saepius recolendo, accendetur omnis honestatis studium ardentius.
{Cavendum autem ne vana quadam opinione abrepti, pietatem nostram cultumve, Deo utilitatem aliquam afferre putemus, eumve sui causa cultum a nobis flagitare. Nostra in eo praecipue vertitur utilitas; nostri causa eum Deus exigit, ut summa fruamur foelicitate et virtute, purissimisque animi gaudiis. Qui hanc de praeceptis religiosis fovet sententiam, ab utroque extremorum pariter abhorrebit; impietate scil: quae in religiosi cultus omnis neglectu aut contemptione sita est; et superstitione, quae saevum quoddam, immane, aut morosum horret quod sibi finxit numen, cultu ritibusque inanibus aut inhumanis placabile.}
III. Hactenus de cultu Dei interno. Natura autem nihil amat solitarium; sua sponte coram aliis prorumpunt animi motus, et quasi contagio alios afficiunt. Non secretò solum, verum palam etiam, et publice colendus est Deus, ut magis vigeat nostra pietas; similisque in aliis sensus excitetur; <83> eamque beatitudinem et perfectionem cum aliis communicemus.
Commendantur et haec officia sua utilitate: cuique prosunt, quod suam cujusque augeant pietatem; ex communi vero omnium pietate, omnes ad omnia vitae munera obeunda promptiores longe fiunt et alacriores, et ab omni improbo et iniquo coërcentur. Atque inde est quod semper apud homines invaluit haec persuasio, ad homines in officio continendos, atque ad eorum conjunctionem et consociationem tuendam et conservandam, plurimum posse religionem.
Quum {Dei} cultus omnis externus sit piorum animi affectuum declaratio; patebit, in his cultum eum praecipue versari, ut Dei laudes celebremus, easque aliis illustremus; ut gratias palam agamus, nostramque in eo fiduciam profiteamur; ut precibus in solemni hominum coetu invocantes, ejus potentiam, providentiam, et bonitatem agnoscamus: ut delictorum confessione, misericordiam imploremus et veniam; nos denique totos ipsi ducendos, regendos, et emendandos permittamus. {Ubi pia foventur istiusmodi dogmata quae memoravimus, iisque convenientes voluntates, accendetur etiam studium anquirendi de omnibus quae dederit Deus suae voluntatis documentis; cujus quaecunque eluxerit significatio, sive per <84> ipsam rerum naturam, sive alio quovis miro et clariori, supra vulgarem naturae sortem, indicio, quod sperasse videntur philosophorum principes, eam vir bonus, laetus amplexabitur.}
CAPUT V De Officiis erga alios Homines exercendis.
I. Quae erga homines exercendae sunt virtutes et officia, eodem recti honestique sensu cernuntur et commendantur; atque ad eas virtutes fovendas et exercendas, variis impulsionibus naturalibus incitamur. Insita sunt cuique benigniorum plurima affectionum genera, pro diversis hominum conjunctionibus et necessitudinibus, a natura constitutis. Maribus et foeminis mutuos inseruit natura amores, {animos miris modis accendentes;} neque [non] tam beluinam respicientes
