podałem w swej książce Tajny Łubianki, wykorzystując świeżo odtajnione dokumenty z archiwum FSB (Olma Media Grupp, Moskwa 2008).
35
Pod „przekroczeniem planu” rozumie się „stachanowskie” wykonanie rozkazu komisarza spraw wewnętrznych N. Jeżowa nr 00447 z dnia 30 lipca 1937 r. „O operacji represjonowania byłych kułaków, kryminalistów i innych elementów antysowieckich”. Od tego dokumentu rozpoczął się kluczowy etap „wielkiego terroru”, kiedy przez cały kraj przetoczyła się fala masowych aresztów „socjalnie obcych elementów” – kułaków, byłej szlachty, socjał-rewolucjonistów, reemigrantów, członków burżuazyjnych przedrewolucyjnych partii politycznych, kryminalistów itp.
Represjonowanych dzielono na dwie kategorie. Do pierwszej należało zaliczać „najbardziej wrogich” kułaków i przestępców, podlegających rozstrzelaniu. Do drugiej – „mniej aktywnych, lecz wrogich”, których karano aresztowaniem i zesłaniem do łagrów na 8–10 lat. Dla przyspieszenia sprawy aresztowanych w trybie pozasądowym rozpatrywały słynne „trojki” – szef Zarządu UNKWD, I sekretarz oraz prokurator.
Z rozkazu NKWD ustalono ogólną liczbę „wrogów ludu” kategorii pierwszej na 75 950 osób, drugiej – na 193 tys. Każdy z regionów otrzymał swoją „kwotę” do wykonania. Represje jednak potoczyły się z takim rozmachem, że plan wykonano już 1 grudnia 1937 r. Rozgorączkowani sukcesem szefowie terenowych oddziałów NKWD i struktur partyjnych domagali się nowych ofiar. Na początku 1938 r. limity zwiększono. Potem kolejny raz. I ponownie.
Do dnia 17 listopada 1938 r., kiedy wstrzymano koło zamachowe represji, rozstrzelano 390 tys. osób, a 380 tys. zesłano do łagrów NKWD. Szczególnie krwawym represjom poddano Ukrainę, gdy panoszył się tam Uspienski. W ciągu zaledwie 10 miesięcy, od stycznia do listopada 1938 r., aresztowano ponad 100 tys. osób.
36
Rozkazem NKWD ZSRR nr X 001064 z dnia 8 września 1939 r. Sierowowi powierzono utworzenie w ciągu jednej doby 5 grup operacyjnych po 50–70 osób każda. Skierowano także do niego 70 doświadczonych pracowników z aparatu centralnego i leningradzkiego oddziału NKWD. „Dla organizacji i przeprowadzenia wszystkich niezbędnych przedsięwzięć, a także dla odpowiedniego instruktażu” do Kijowa oddelegowano pierwszego zastępcę komisarza spraw wewnętrznych Mierkułowa.
Dwa dni przed wyruszeniem Armii Czerwonej, Sierowowi i jego białoruskiemu koledze Canawie wysłano dyrektywę z podpisem Berii „O organizacji pracy na wyzwolonych terytoriach zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi”, która ściśle reglamentowała tryb prac na zajętych obszarach.
Po wejściu do polskich miast grupy enkawudzistów miały natychmiast zajmować wszystkie urzędy łączności, więzienia, banki, drukarnie, archiwa, przede wszystkim żandarmerii i wywiadu, elektrownie, stacje wodociągów, magazyny żywnościowe i składy, elewatory zbożowe. Miały też rozbrajać grupy zbrojne, zapewniać przestrzeganie porządku społecznego, przeciwdziałać grabieżom i spekulacji itp.
Prócz tego miały nakaz aresztowania miejscowych przywódców, szefów policji, żołnierzy wojsk ochrony pogranicza, wojewodów, członków ugrupowań białogwardyjskich, emigracyjnych oraz monarchistycznych. Beria domagał się „ujawniania podziemnych organizacji kontrrewolucyjnych” i „natychmiastowego aresztowania osób winnych organizowania ekscesów politycznych oraz otwartych wystąpień kontrrewolucyjnych”. (Organy gosudarstwiennoj biezopasnosti w Wielikoj Otiecziestwiennoj wojnie, t. 1 „Nakanunie”, ks. 1, Kniga i biznes, Moskwa 1995, s. 70–73, 79–81).
37
Cztery byłe polskie województwa – lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie i krakowskie przekształcono w 6 obwodów, a 4 grudnia 1939 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało postanowienie o likwidacji byłych polskich województw oraz utworzeniu „obwodów wołyńskiego, drohobyckiego, lwowskiego, rówieńskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego w składzie Ukraińskiej SRR”.
38
Nazwę miasta (Tarnopol) zmieniono na Ternopol dopiero w 1944 r.
39
Kampania polska 1939 r., nazwana w sowieckiej historii zjednoczeniem bratnich narodów zachodniej Ukrainy i Białorusi, przebiegła w najkrótszym czasie. 17 września o godzinie 5 rano wojska sowieckie ruszyły na terytorium Polski, nie napotykając poważniejszego oporu. Zorganizowany opór stawiono w kilku zaledwie miastach i wsiach. 29 września sowiecką ofensywę wstrzymano. Terytorialny podział Polski zakończono 28 września 1939 r. podpisaniem układu o przyjaźni i granicy między ZSRR i Niemcami. Według współczesnych danych strona sowiecka straciła 1475 zabitych, 3858 rannych. Straty polskie oceniono na 3500 zabitych, 20 tys. rannych i zaginionych.
40
Po zdobyciu Tarnopola Mierkułow i Sierow 19 września 1939 r. sporządzili wspólny raport „O działalności czekistowskich grup operacyjnych na wyzwolonych terytoriach Ukrainy zachodniej”, w którym szczegółowo podawali fakty oporu miejscowej ludności. W dokumencie tym wnioskowali: „Dla prowadzenia naszej pracy w znaczących ośrodkach miejskich niezbędne są liczniejsze grupy operacyjne, a oddziały wojskowe, zajmując miasto, winny pozostawiać w nim odpowiedni garnizon, który zająłby się też jeńcami”. (Organy gosudarstwiennoj biezopasnosti w Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie, t. 1 „Nakanunie”, ks. 1, Kniga i biznes, Moskwa 1995, s. 88–90).
41
Sierow musiał bardzo przeżyć tę nieprzyjemną rozmowę, gdyż zameldował o niej Berii w formie pisemnej. W raporcie z dnia 27 września 1939 r. pisał, że powodem konfliktu stały się przypadki konfiskaty zdobycznych samochodów, rowerów itp. I sekretarza szczególnie rozgniewał fakt, że sam komisarz spraw wewnętrznych przyjechał wozem byłego posterunku żandarmerii.
„Chruszczow histerycznie na mnie krzyczał, przeklinał, mówiąc: »siedzicie tu wszyscy, napatrzyliście się na stare, wrogie kierownictwo czekistowskie i dotychczas stosujecie te same metody kierowania…«. Doskoczył do mnie z pięściami, przeklinał pod moim i Michiejewa adresem…”.
Po tak burzliwym wyjaśnieniu wzajemnych stosunków napięcie opadło i „rozmowa zakończyła się rzeczowo”.
„Uczynię wszystko, co należy, by przywrócić rzeczowe kontakty w pracy, ale nie zamierzam upodabniać się do niektórych osób – meldował Sierow Berii. – Niniejsze napisałem Wam, towarzyszu komisarzu, z prośbą o ustosunkowanie się do tej sprawy”. (N.S. Chruszczow, Wriemia. Ludi. Włast, t. 1, Moskwa 1999, s. 784–786).
42
Ewidentny błąd: Armia Czerwona podeszła do Lwowa od wschodu, niemiecka od zachodu.
43
Było to pierwsze spotkanie Sierowa ze swoim byłym dowódcą pułku. N. Jakowlew brał udział w kampanii polskiej w charakterze szefa artylerii Frontu Ukraińskiego.
44
Ogółem
