miejsca zamieszkania, i czynników przyciągających, które skłaniają do udania się do pewnych krajów przyjmujących. Czynnikami wypychającymi są m.in. wzrost liczby ludności, niski standard życia, brak możliwości ekonomicznych czy represje polityczne (Mourao i in. 2017, s. 8). Czynnikami przyciągającymi z kolei mogą być: popyt na pracę, dobre perspektywy ekonomiczne, swobody polityczne. Teorie neoklasyczne opierają się na założeniu, że decyzje o migracji podejmowane są indywidualnie przez racjonalne jednostki po porównaniu kosztów i korzyści związanych z ewentualnym pozostaniem na miejscu lub przemieszczeniem się gdzie indziej. W związku z tym podstawową przesłanką migracji jest korzyść ekonomiczna. Ponadto przyjmuje się, że ludzie dysponują pełną wiedzą o poziomie zarobków i szansach na zatrudnienie w regionach docelowych. Centralnym pojęciem w teoriach neoklasycznych jest koncepcja kapitału ludzkiego: ludzie decydują się zainwestować w migrację, jeśli oczekiwana stopa zwrotu z tych inwestycji przewyższy koszty. Uważa się, że czynniki ekonomiczne odgrywają kluczową rolę dla osób i gospodarstw domowych w określeniu możliwych korzyści, a migracja jest determinowana przez przestrzenną heterogeniczność płac, co może sprawić, że warto przenieść się do miejsc, w których istnieje odpowiednia szansa na uzyskanie wyższych dochodów (Mourao i in. 2017, s. 6–8).
Tabela 2.4. Główne makroteorie migracji w zintegrowanym modelu push and pull
Źródło: opracowanie własne na podstawie V. Kumpikate i I. Zickute 2012.
Analiza konkretnych procesów migracyjnych pokazała jednak zawodność tych teorii, ponieważ nie wyjaśniały one ani aktualnych, ani przyszłych ruchów migracyjnych (Castles, Miller 2011, s. 43–44). W rzeczywistości ludzie mają jedynie wyrywkowe i często sprzeczne ze sobą informacje, podlegają też różnym ograniczeniom. Na zachowanie migrantów mają wpływ doświadczenie historyczne, sytuacja rodzinna i pozycja we wspólnocie lokalnej. Ponadto, jak wskazuje nowa ekonomika migracji (teoria z lat 70. XX wieku), decyzji migracyjnych nie podejmują jednostki, a grupy społeczne: rodzina, członkowie gospodarstwa domowego czy wspólnoty lokalne.
Stroną popytową wyjaśniającą zjawiska migracyjne zajmuje się z kolei teoria segmentowego (dualnego) rynku pracy, która przyczyn międzynarodowej migracji upatruje w strukturalnym popycie rozwiniętych gospodarek zarówno na wysoko wykwalifikowanych pracowników (dominują pracownicy sektora finansów, nauki, informatyki), jak i robotników fizycznych zatrudnianych przy produkcji i niskopłatnych usługach dla ludności, takich jak gastronomia, handel detaliczny czy usługi dla gospodarstw domowych: sprzątanie, opieka. Pracownicy pierwszego segmentu podlegają pozytywnej selekcji według kryterium kapitału ludzkiego. Na wtórnym rynku pracy migranci znajdują się w niekorzystnej sytuacji z powodu braku wykształcenia, niskich umiejętności zawodowych, uprzedzeń rasowych i często nieuregulowanej sytuacji prawnej. Takich pracowników można łatwo kontrolować i wyzyskiwać (Castles, Miller 2011, s. 45).
D.S. Massey (2015) wskazał pięć filarów, na których obecnie opiera się międzynarodowa migracja:
1) siły strukturalne w krajach wysyłających, które tworzą mobilną populację podatną na migrację;
2) siły strukturalne w krajach przyjmujących, które generują stałe zapotrzebowanie na pracowników migrujących;
3) motywacje ludzi, którzy reagują na te siły strukturalne, przesuwając się ponad granicami;
4) struktury społeczne i organizacje, które powstają w trakcie globalizacji w celu utrwalenia przepływów ludzi w czasie i przestrzeni;
5) polityki, które rządy wprowadzają w odpowiedzi na te siły i to, jak funkcjonują w praktyce, aby kształtować liczbę i charakterystykę migrantów, którzy wjeżdżają do kraju i wyjeżdżają z niego.
Głównym modelem opisującym tworzenie i opracowywanie struktur społecznych w trakcie międzynarodowej migracji jest teoria kapitału społecznego (Massey 2015). Pierwsi migranci, którzy wyjeżdżają za granicę, nie mają powiązań społecznych, z których mogliby skorzystać, i dla nich migracja jest kosztowna, ryzykowna i zniechęcająca, zwłaszcza jeśli wiąże się z wjazdem do innego kraju bez dokumentów. Z czasem przez powiązania przyjacielskie i rodzinne tworzy się kapitał społeczny, a sieci oparte na rodzinie lub wspólnym pochodzeniu pomagają kolejnym migrantom w przezwyciężaniu problemów w obcym kraju, zwiększają bezpieczeństwo i powodują, że łatwiej jest poradzić sobie w nowej sytuacji. Wraz z postępem migracji powstaje infrastruktura społeczna i często daje to potężny impuls, który prowadzi do samopodtrzymującego się procesu migracyjnego zwanego przyczyną kumulatywną (Castles, Miller 2011, s. 49–50).
Intensyfikacja procesów migracyjnych powoduje, że powstaje konieczność redefinicji stosowanych pojęć z zakresu migracji. Dwa klasyczne podejścia oparte na migracji osiedleńczej lub czasowej nie są wystarczające do analizowania współczesnej mobilności międzynarodowej pracowników na rynku pracy. Rozwinięto więc pojęcia, które pozwoliłyby uchwycić zmienność i niestałość miejsca przebywania współczesnych migrantów: transmigracji z koncepcją transnarodowych przestrzeni społecznych, migracji niepełnej oraz płynnej migracji (Grzymała-Kazłowska 2013, s. 34–38). Migracja niepełna dotyczy krótkoterminowych migracji lub migracji cyrkulacyjnych, charakteryzujących się przywiązaniem migrantów do kraju pochodzenia, którzy ograniczają do minimum swoje związki z krajem emigracji, często pomimo przedłużania pobytu za granicą. Koncepcja migracji płynnej z kolei zakłada, że we współczesnym świecie maleje przywiązanie ludzi do miejsca, co przekłada się na tymczasowość zamieszkiwania migrantów w różnych krajach i pojawienie się grupy współczesnych nomadów niezwiązanych z żadnym krajem. Stąd też wzory współczesnych migracji można uporządkować, wykorzystując dwa wymiary: przywiązania do kraju pochodzenia i kraju przeznaczenia (rysunek 2.1).
Rysunek 2.1. Typologia wzorów współczesnych migracji
Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Grzymała-Kazłowska 2013.
Zróżnicowanie procesów migracyjnych i mobilności przestrzennej dotyczy zarówno pracowników wysoko wykwalifikowanych, jak i tych zajmujących stanowiska niewymagające specjalnych kompetencji.
2.4. Wysoko wykwalifikowani migranci i pracownicy mobilni
Rosnąca globalizacja i konkurencja o wykwalifikowane zasoby ludzkie sprawiły, że uwaga pracodawców i państw jest zwrócona na rozwiązywanie problemów związanych z niedoborem talentów (Strzelec 2018, s. 239). Jednym z rozwiązań przyjętych przez rządy wielu państw rozwiniętych było ułatwienie tymczasowego „importu” wysoko wykwalifikowanych specjalistów (Bonizzoni 2018, s. 48–49). Podnoszono zwykle argumenty, że pracownicy ci są bardzo mobilni i nie chcą pozostać na stałe w jednym kraju. Globalny kapitał nie chce sztucznych barier, a przedsiębiorcy i korporacje lobbują na rzecz rządów, aby zminimalizować ograniczenia imigracyjne i dać prawo do wyboru własnych pracowników, niezależnie od ingerencji z zewnątrz. Doprowadziło to do znacznego rozszerzenia procesów akredytacji migracji poza zakres działań poszczególnych rządów. Dotyczy to np. migracji wewnątrz UE, która była silnie promowana od początku lat 90. XX wieku za pośrednictwem takich instrumentów, jak zasada swobodnego przemieszczania się, uznawanie
