pomiędzy krajami. W opisie ruchów migracyjnych na świecie po II wojnie światowej wyróżnia się cztery modele: klasyczny, kolonialny, model gastarbeiterów i imigracji nielegalnej (tabela 2.3).
Modele te odwołują się przede wszystkim do działań państw przyjmujących imigrantów. S. Castles i M.J. Miller (2011, s. 28–29) wskazują, że współcześnie opisane wyżej procesy są kontynuowane, ale przybierają nowe formy i można wskazać na pewne ogólne tendencje. Pierwszą z nich jest globalizacja ruchów migracyjnych, przejawiająca się większą niż dotychczas liczbą państw, których dotyczą te procesy, oraz rosnącym zróżnicowaniem etnicznym migrantów w krajach przyjmujących. Coraz więcej krajów staje się zarówno celem, jak i źródłem migracji. Procesy migracyjne dotyczą też coraz większej liczby osób i są zróżnicowane – w większości państw występuje jednocześnie kilka typów migracji, co utrudnia wypracowanie skutecznych rozwiązań społecznych. Kolejną cechą charakterystyczną jest wzrost liczby kobiet, przede wszystkim wśród migrantów pracowników, oraz rozpowszechnienie migracji tranzytowych, które dotyczą państw wcześniej będących krajami emigracyjnymi (np. Polska, Hiszpania, Turcja). Obecnie międzynarodowa migracja charakteryzuje się również rosnącym stopniem upolitycznienia: oddziałuje na politykę wewnętrzną poszczególnych państw i często jest wykorzystywana w kampaniach wyborczych.
Tabela 2.3. Modele migracji
Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Giddens 2012.
Jak wskazuje D.S. Massey (2015, s. 281), kluczową różnicą pomiędzy migracją do lat siedemdziesiątych XX wieku a współczesną jest stopień zaangażowania rządów krajowych w zarządzanie przepływami międzynarodowymi. Zaostrzenia dotyczące ruchów migracyjnych wystąpiły po I wojnie światowej w wyniku upowszechnienia systemu paszportów i wiz. Podkreślić jednak trzeba, że wiza najczęściej uprawnia jedynie do wjazdu na dany teren na określony czas w celach turystycznych lub biznesowych, nie dając prawa do pracy. Podjęcie legalnego zatrudnienia, studiowanie lub przebywanie na stałe w innym celu w innym państwie wiąże się z koniecznością uzyskania odrębnego zezwolenia. Obecnie wszystkie kraje nakładają zarówno ilościowe, jak i jakościowe ograniczenia przy wjeździe na stałe na swój teren.
Migracja globalna istnieje od zarania dziejów, ale obecnie obserwowane zmiany dotyczą skali, tempa i zakresu. Po II wojnie światowej problemy migracyjne skupione były wokół procesów osiedlania się migrantów oraz funkcjonowania i asymilowania mniejszości etnicznych. Obecnie badacze wskazują na tendencje, które będą kształtowały proces migracji w przyszłości (Giddens 2013, s. 364–366). Kluczowe znaczenie zyskają pogłębiające się zmiany demograficzne w krajach rozwiniętych: zmniejszanie wskaźników dzietności i umieralności, wydłużenie życia, co będzie prowadziło do rosnącego w tych krajach popytu na pracę na wszystkich poziomach kwalifikacji. Kraje rozwinięte będą musiały polegać na pracy imigrantów z krajów rozwijających się. Kurczące się zasoby pracy spowodują rosnącą konkurencję i rywalizację nie tylko o wysoko wykwalifikowany personel, lecz także o pracowników z niskimi kwalifikacjami.
Na przyszłe zmiany we wzorcach zachowań migracyjnych zdecydowany wpływ ma również rozwój transportu oraz technologii komunikacyjnych. W połowie lat 60. XX wieku szybkie zmiany technologiczne w lotnictwie spowodowały hossę w transporcie lotniczym. Postępy te pozwoliły samolotom na dotarcie do odległych miejsc po znacznie niższych kosztach, co doprowadziło do większych zmian w transgranicznych przepływach osób i towarów. Dzięki zwiększeniu dostępności transportu lotniczego, rozwojowi telekomunikacji dalekobieżnej, która może odbywać się w czasie rzeczywistym, globalizacja umożliwiała rozwój społecznościom transnarodowym. Spadające koszty transportu samolotowego oraz transatlantyckich połączeń telefonicznych i satelitarnych powodują „śmierć odległości” (Cairncross 1997). Najnowsze dane pokazują utrzymującą się tendencję spadkową kosztów podróży lotniczych, które pomiędzy rokiem 1970 a 2010 spadły o ponad 57%, oraz cen przelotów, które z kolei w tym samym okresie zmalały o ponad 61%. Przełożyło się to na znaczący wzrost liczby międzynarodowych przelotów turystów (z 500 do 1250 mln osób rocznie pomiędzy między rokiem 1995 a 2016) (World Migration… 2018, s. 150–151). Chociaż przeloty turystyczne są tylko jednym aspektem mobilności międzynarodowej, dane pokazują, że liczba przemieszczeń ludzi na całym świecie wzrasta i nie wykazuje oznak osłabienia.
W ostatnich dziesięcioleciach widoczne były również postępy w technologiach telekomunikacyjnych, szczególnie w ostatniej dekadzie. Dostęp do telefonów komórkowych gwałtownie wzrósł, w roku 2016 było więcej umów abonamentowych niż ludzi na całym świecie. Rosną również wskaźniki korzystania z internetu – w 2016 r. dostęp do niego miało ponad 40% ludności świata. Trzeba jednak podkreślić, że zarówno korzystanie z telefonów komórkowych, jak i internetu jest nierównomiernie rozłożone. Globalne wskaźniki dotyczące liczby użytkowników nie pozwalają na ocenę różnic terytorialnych w absorpcji nowych technologii. Zauważalne są różnice w dostępie do nowych technologii ze względu na klasę, płeć i pochodzenie etniczne. Ponadto istnieje przepaść cyfrowa między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się. W krajach rozwiniętych 81% osób korzysta z internetu, w porównaniu do 40% w krajach rozwijających się i niecałych 16% w krajach najmniej rozwiniętych (World Migration… 2018, s. 153–154).
Postęp technologiczny zmniejszający bariery odległości będzie prowadził nie tylko do nasilenia przepływów migracyjnych, lecz także powiększenia nierówności między państwami rozwiniętymi a rozwijającymi się oraz do rozpowszechniania bardziej elastycznych typów międzynarodowej mobilności, które niekoniecznie będą wiązały się osiedlaniem na stałe. „Świat będzie doświadczał zarówno migracji w tradycyjnym sensie, jak i nowych typów mobilności” (Castles, Miller 2013, s. 366).
2.3. Wybrane teorie migracji
Jak wskazuje większość badaczy zajmujących się migracjami na świecie, chociaż powstało wiele teorii migracji, to do chwili obecnej żadna z nich nie wyjaśnia całościowo tego zjawiska (Mourao i in. 2017, s. 7). V. Kumpikate i I. Zickute (2012, s. 391) w zintegrowanym modelu teorii migracji zidentyfikowali dwie główne makroteorie w literaturze ekonomicznej: neoklasyczne teorie migracji oraz nowe teorie migracji. W wyszczególnionych grupach wskazano na wzajemne powiązania i podsumowano w jednym zintegrowanym modelu push and pull. Autorzy ci stwierdzili, że większość teorii migracji można łączyć ze sobą, co powinno prowadzić do lepszego zrozumienia procesów migracyjnych i głównych motywów związanych z mobilnością międzynarodową na rynku pracy. W tabeli 2.4 przedstawiono główne ekonomiczne makroteorie migracji, uwzględnione w zintegrowanym modelu push and pull.
Powszechnym podejściem do objaśnienia przyczyn migracji są ekonomiczne teorie neoklasyczne (Castles, Miller 2011, s. 41), wywodzące się od pierwszej usystematyzowanej teorii migracji E. Ravensteina, który w XIX wieku sformułował statystyczne prawa dotyczące tego zjawiska (Kryńska, Kwiatkowski, s. 184–185).
1) Wielkość strumienia migracji jest odwrotną funkcją odległości – częstsze są migracje do krajów sąsiednich.
2) Migracja przebiega etapami w kierunku miejsc o coraz wyższym poziomie rozwoju.
3) Każdy przepływ migracyjny powoduje równoważny przepływ powrotny.
4)
