het.111 Onder die hofie Drie Grandes Dames word dié vinjet uit die destydse Kaapstad beskryf:
Drie merkwaardige vroue. Petronella van Heerden, in Kenilworth, die eerste vroulike ginekoloog in die land, het glo haar eie borste laat afsit en (miskien apokrief) haar baarmoeder laat uithaal om aan haar vrou-wees te ontsnap.112 Sarah Goldblatt in Mowbray, eksekuteur van Langenhoven se literêre boedel, met haar klein stappies en veglustige postuur, wat waak oor elke komma en punt in die Langenhoven-herdrukke … M.E.R. as eerste vrouejoernalis by Die Burger en voorvegter vir sosiale regte vir veral armblanke vroue, woon op Swellendam … Elkeen van die drie het haar eie kringetjie akoliete: Audrey en Alba is die kern van M.E.R. se kringetjie, Rykie van Nan s’n en ek en Anna [M. Louw] van Sarah s’n. Op Oranjezicht-leeskringoggende gluur Nan en Sarah uit twee hoeke van die weelderige voorkamer waarin die byeenkoms plaasvind en kyk vinnig wie by wie sit-kniel. Wie vir wie tee en koek aandra. Audrey is ook lief vir Sarah; op ’n aand by haar [Audrey] aan huis, sê sy impulsief: Kom ons bel vir Saartjie en sê ons is lief vir haar. Saartjie het nie veel trek aan hierdie telefoonliefdesbetuiging nie. Sy sit die foon kil neer. Anna en ek vra mekaar af: As óns die dag oud is, wie sal ons akoliete wees? ‘Anyway, wie wil akoliete hê?’ sê sy, ‘ons het darem ons kinders.’
Afgesien van hul behoefte aan haar goedkeuring van hul skryfwerk,113 het M.E.R. ook ’n invloed op hul persoonlike lewe gehad. Bouwer het op ’n keer geskryf “ons is geseën met ’n heel besondere vriend wat werklike liefde as ’n spesiale talent het. Sy kon jou so rustig sit en aankyk terwyl jy oor iets praat, maar dan, het ons geweet, kyk sy tot binne-in jou en al jou verskuilde hoeke, skerp kyk sy, maar altyd met groot liefde.” Op ’n keer toe Bouwer by M.E.R. wou gaan kuier en Van Reenen saamgenooi het, het Van Reenen byvoorbeeld gesê: “Nee, nie hierdie naweek nie, ek voel te deurmekaar in my binneste, en ek moet myself eers uitgesorteer kry voordat ek dit onder daardie ou X-straal-oë kan waag.”114
Steyn skryf later M.E.R. het “verwante geeste soos ’n magneet” aangetrek.115 Sy self het gemeen dat sy nie “vir die jonges iets vormend vir hulle kuns” kon gee nie. “[E]k was maar nooit gesaghebbend nie. Nie oor skrywers nie, nie oor volkswerk nie.” Steyn skryf dat dit háár siening was, want die Kaapse kinders sou “stellig met haar verskil het, want hulle het inderdaad van haar geleer.”116
Die noue band met dié geslag jonger joernaliste sou tot die einde van haar lewe bly. In een van haar laaste briewe117 skryf sy op 22 Februarie 1972 op ouderdom 97: “Daar is iets wat ek aan my 5 ‘Kaapse kinders’ wil sê voor die weggaan … Julle is almal baie jonger as ek maar moet tog nie dink dat ek meen dat ek die beterweter is nie. Wat ek by julle 5 gekry het (so in die aanvangperiode van Afrikaans as skryftaal), was ’n soort eensgesindheid in die optree as skrywers. Dit het vir my so veel beteken: ek is deel van lewensuiting, van ’n groei van iets onmisbaar en gesond in die eie volk – ek saam met julle.”118
Wat M.E.R. se spesifieke soort joernalistiek betref, en hoe daardie benadering haar Kaapse kinders sou beïnvloed, kan gedebatteer word. Steyn skryf: “Die Burger en die ander Afrikaans-nasionale koerante het saam met die Nasionale Party gestry om die Afrikaner van politieke en kulturele verswelging deur die Engelse kultuur te red. Die party, as politieke instrument van die Afrikaanse beweging, kon op meer as gewone lojaliteit staatmaak.”
Steyn verwys na M.E.R. wat in 1924 geskryf het: “Ons Afrikaners verstaan die joernalistiek nie soos die ander nasies nie. Vergelyk maar Die Burger met die Argus en die Cape Times. Ons volk is so klein en ons is so gebonde aan hulle nieteenstaande al ons twis en rusie onder mekaar dat die koerant altyd ’n persoonlike gevoel weergee. Jy wat skryf, is altyd bewus van jou lesers. Jy sien voor jou dié en dié wat jy ken, en jy vertel hulle dinge of jy bespreek met hulle ’n saak. Ek meen dat dit die groot waarde is van ons eie nasionale blaaie – eie taal, eie sake, eie grappe, eie mense, eie swaar, eie rusies, dit is wat hulle weergee … By ander koerante is dit nie die geval nie.”119
Steyn sê dat sy hom as onderwerp aangetrek het omdat “sy so ’n sterk Afrikanernasionalis was, maar terselfdertyd ook ’n dissident wat verskeie kere met die Nasionale Party verskil het”.120 Tog skryf Aucamp dat sy juis nie daardie finale “kwantumsprong” kon maak nie: “Veral op politieke gebied sal daar vrae en bedenkinge wees oor wat M.E.R. as die politieke koers van die Afrikaner gesien het … Soos van ’n denker van formaat verwag kan word, het ook M.E.R. vrae gehad oor die politiek van haar groep.”121
Die gevolgtrekking oor M.E.R. se rol as pionier is dat sy nie net gemeet word “aan die baanbrekerswerk wat sy vir vroue gedoen het nie, maar ook aan die feit dat sy volgens elke maatstaf ’n merkwaardige verslaggewer was”.122 In ’n onderhoud met die joernalis Charles Smith, op ’n vraag of Van Reenen “’n besondere blik op M.E.R.” kon werp, antwoord Steyn: “Rykie het baie van M.E.R. se oordeel gedink, en M.E.R. het haar ook gedurig aangemoedig. Sy vertel hoe sy die manuskrip van haar jeugboek oor Emily Hobhouse een aand vir M.E.R. gegee het om te lees. Dié het dit die nag in een teug deurgelees en vir haar teruggegee met die woorde: ‘Dankie, my kind.’
“Rykie sê sy was so verlig dat sy skaars haar ontbyt ingesluk kon kry. Sy noem dit ’n ‘mini-toetsie’ wat sy tog ‘gepaas’ het.”123
Van Reenen het die natuurlike “opvolger” vir M.E.R. as ikoniese Afrikaanse vroulike joernalis geword – ook in die sin van wát hulle belig het, en hóé dit belig is. Soos Johannes Grosskopf skryf: Soos vir M.E.R., was landsake ook vir Van Reenen “van sentrale belang”.124
Professionaliteit en die Afrikaanse joernalistiek
J.H. Steinmeyer, ’n veteraan van die Afrikaanse joernalistiek, het gemeen voor die ontstaan van Die Burger was Afrikaanse joernaliste nie werklik joernaliste nie.125 Maar teen 1945 (toevallig die jaar waarin Van Reenen se loopbaan begin het), sê hy, het Afrikaanse joernaliste reeds hul plek in die joernalistiek van die wêreld verdien.
Die Afrikaanse joernalis wat as eerste professionele joernalis beskou word, Markus Viljoen,126 skryf sy “definisie” van ’n joernalis: “Die ware joernalis ken geen vaste werkure, geen afgebakende verpligtinge, hy het nouliks ’n eie lewe! Vir hom is daar net een roepstem: NUUS, en as dié gehoor word, wyk alle persoonlike oorweginge … ”127
Blykbaar het geen vrou in die veertigerjare aan dié definisie voldoen nie. Immers, volgens die manlike hegemonie van die tyd is ook net die manlike voornaamwoord gebruik wanneer Viljoen na joernaliste verwys. Vosloo verwys ook na die konteks waarin Van Reenen haar loopbaan begin het: “Sy was sewe jaar jonger as haar belangrikste groeipunt in die joernalistiek, De Burger, gestig in 1915. Die koerant het eers in 1922 verafrikaans na Die Burger. Met ander woorde, Rykie en Afrikaans as joernalistieke taal het saam grootgeword. Haar lewe was dus deurvleg met die ontwikkelende Afrikaanse joernalistiek. As sodanig het sy ’n wesenlike bydrae gelewer tot die volwassewording van Afrikaanse joernalistiek.”128
Vosloo skryf verder: “’n Mens moet teruggaan na haar wordingsjare in die Afrikaanse joernalistiek. In die middeljare 40 van die vorige eeu was Die Burger die besit van wit, manlike Afrikaners, konserwatief, goed opgeleide en onderlegde beroepsjoernaliste… . [S]y [het] kennis gemaak met ’n geslag opkomende kollegas wat in die latere eeu ’n groot rol gespeel het in die opkoms van Afrikaner-Nasionalisme129 en Afrikaanse joernalistiek.”
Vroue is as minderwaardig geag vir die edele beroep van joernalis-wees. Viljoen verwys in sy outobiografie na die groeiende rol van vroue in die internasionale joernalistiek, terwyl, in die Suid-Afrikaanse joernalistiek, hul rol nog beperk is tot vrouesake soos teepartytjies. Tog, gaan Viljoen voort, sou sy “ernstig” wees oor ’n loopbaan in die joernalistiek: “… [o]ok by ons kan die vrou ’n belangrike rol … speel, maar dan moet sy bereid wees om dit as lewensberoep te beskou en nie net as interessante tydelike baantjie nie.”130 Die feit dat die “tydelike baantjie” nie uit vroue se eie keuse was nie, is blykbaar nie verreken nie.
Die vrou wat die joernalistiek as
