’n vrou dit tog reggekry het om verder as die vroueblad te vorder – Rykie van Reenen was ná 1945 die eerste by Die Burger – dan was haar pad vorentoe nog glad nie oop nie. Om ’n deeglike joernalis te wees, het sy ’n deeglike taalvaardigheid nodig gehad, en om dié kennis te bekom, moes sy na regte ’n ruk in die nagkantoor werk. Maar ’n vrou is nie in die nagkantoor toegelaat nie, selfs al sou sy, soos Rykie van Reenen, haar bereid verklaar het om in die nag te werk,” skryf Van der Vyver.131
Die manlike mediabesluitnemers het onder meer gemeen dit is onveilig vir vroue om saans te werk. “Die Burger se siening van die vrou as werknemer was ’n weerspieëling van die algemene opvatting van die vrou in die jare dertig en veertig. Hoewel al hoe meer getroude vroue buitenshuis begin werk het, was dit selfs teen die einde van die dekade veertig nog nie juis ’n ‘fatsoenlike ding’ om te doen nie.”
Van Reenen se voorgangers by Die Burger tussen 1930 en 1945, almal dus “tydelike joernaliste”, is die wie’s wie van vroeë Afrikaanse vroulike joernaliste: Aletta Steyn, Dola Brink, Amanda van der Spuy, Emma Louw, Annie van Niekerk en Marcha Schoeman.132
Annie van Niekerk (getroud Schumann), was redaksielid van die Stellenbosse Student en studentekorrespondent op Stellenbosch voordat sy haar met ’n BA by Die Burger aangesluit het. Teen einde 1942 moes sy bedank toe sy gaan trou. Dit was die aanvaarde gebruik dat wanneer vroulike redaksielede, reeds beperk tot die vroueblad, trou, hulle outomaties moes bedank. Die amptelike beleid was dat getroude vroue nie in die redaksie hoort nie, selfs nie in die vroueredaksie nie. “Heelwat van die vroeë vroue van die Afrikaanse pers het aangedui dat hulle verder wou gewerk het – selfs spesifiek aansoek gedoen om as uitsondering aan te hou werk – maar hulle moes bedank sodra hulle getrou het.”133
Jare daarna onthou Schumann: “Niemand sal wil foutvind met die strewe van die vrou om op gelyke voet met die man behandel te word nie. As sy dieselfde werk doen, dieselfde verantwoordelikheid dra, moet sy vanselfsprekend dieselfde diensvoorwaardes hê.”134
Sy gaan voort: Dis nie “kwaadwillige moedswilligheid” van die man wat die vrou in die oë van die wet “’n minderjarige kind” gemaak het nie, maar “hy moet sy houding teenoor en verhouding tot die vrou radikaal verander … Natuurlik is hy steeks. Die opset soos dit nou is, pas hom goed.”
Ná haar verpligte bedanking in die vroeë 1940’s is Marcha Schoeman as opvolger aangestel. Ook sy was studentekorrespondent op Stellenbosch en was vir twee jaar die enigste vrou in die redaksie, totdat Van Reenen haar in 1945 by Die Burger aangesluit het.
In Schoeman se tyd het die vroueblad byna verdwyn. “Dit was in die middel van die Tweede Wêreldoorlog. ’n Mens kan maar sê die lewe het gewentel om tekorte: tekorte aan vleis, brood, woonstelle, babawol, koerantpapier. Die koerant het gekrimp tot vier bladsye. Daar was nie plek vir vrouekopie nie, behalwe In Gesellige Luim Saterdae, en af en toe per genade ’n kwartkolom verouderde kopie wat dag vir dag oorgestaan het.”135
Globaal het die Tweede Wêreldoorlog beduidend bygedra tot die vestiging van die vrou in die openbare lewe. “In die lang jare vorentoe sal ons hierdie kort jare van ontbering onthou as die tydperk toe vroue tot volle status verrys het,” het die Christian Science Monitor dié tydperk beskryf.136 Inderdaad, die vroue by Die Burger het dit reggekry om die Vroueblad geleidelik uit te brei. “Die toenemende klem op die vroulike leser was ’n erkenning van haar waarde vir die koerant as advertensiemedium.”137
Hoewel vroue in die dertigerjare by Die Burger reeds vir algemene nuus gebruik is, was dit “ondenkbaar” dat hulle amptelik in die algemene redaksie aangestel kon word. Een wat “baie graag” as algemene verslaggewer wou werk, was Emma Louw (getroud Horn). Haar nuusredakteur van toe, Phil Weber, het gesê “dit is onmoontlik, want hulle kan nie iemand aanstel wat nie na enigiets gestuur kan word nie, en hulle kan nie ’n vrou na die hof of na ander minder aangename stories stuur nie”.138
’n Dekade later was dieselfde vooroordeel steeds daar. Die nuusredakteur toe was Schalk Pienaar. Marcha Schoeman het ’n motor aangevra vir ’n storie “wat ’n mooi storie kon wees” in Distrik Ses. Sy hartlike en vriendelike antwoord: “Enige storie wat vereis dat ’n vrou in Distrik Ses inry, is ’n storie waarsonder Die Burger kan klaarkom.”139
Schoeman was die eerste vrou wat in die “langkantoor” gewerk het, wat beteken het dat sy met die polisie en hospitale geskakel het. Dit op sigself is baanbrekend: Net kort tevore is ’n vrou nie toegelaat om Distrik Ses binne te gaan nie – en hier mag sy darem al “manswerk” doen deur met die polisie en hospitale te praat – en dit in die aand. Toe sy egter ná haar troue verder wou werk, het haar manlike werkgewers geweier, en was ook sy verplig om te bedank in 1947.140 Sy was bewus van ’n getroude vrou wat toegelaat is om by Die Volksblad aan te bly, maar “dr. Geyer het gesê dit was ’n geval van ‘spesiale omstandighede’ en hy wou nie kopgee nie”.
Dit sou dus inderdaad onregverdig wees om dié vroeë vroue daarvan te beskuldig dat hulle slegs maar ’n “tydelike baantjie” wou hê en nie belang gestel het in ’n loopbaan as beroepsjoernalis nie.
Hoe min vroue in die vroeë Suid-Afrikaanse joernalistiek hul merk kon maak, blyk uit ’n boek oor twee eeue van Suid-Afrikaanse joernalistiek: Van die 75 bydraes is slegs vier deur vroue geskryf, waaronder Van Reenen.141
Selfs tot ná Van Reenen se aanstelling is vroue slegs in die vroueredaksie by Die Burger aangestel. Grosskopf skryf 1945 was ’n tyd “toe vroue in redaksies hoogstens geduld is. Iemand moes immers vir die ruimtetjies sorg wat afgestaan is aan ‘vrouesake’. Die interessante, belangrike werk was mans se terrein.”
Hy gaan voort: “Hieraan het sy ’n einde gemaak. Haar wye belangstellings, haar bekwaamheid en sprankelende skryfstyl het gesorg dat sy uit daardie groef bevorder is.”142
Die joernalis J.J.J. Scholtz skryf: “In die tweede helfte van die eeu is al hoe meer vroue in die redaksie van Die Burger, soos ook in die redaksies van ander koerante, opgeneem, en hulle het werk begin doen wat vroeër net deur mans gedoen is.”143
Elsa Joubert onthou dat sy en Van Reenen op dieselfde dag by die Nasionale Pers begin werk het: “Sy by Die Burger se vroueredaksie, en ek by Die Huisgenoot. Ons al twee is beperk tot vrouesake. Ek is ná twee jaar weg; sy het aangebly en deur haar joernalistieke vermoëns, wat dié van vele mans oortref het, die grense van vrouejoernalistiek verskuif, afgebreek – vir alle vroue wat ná haar sou kom.”144
Diskriminasie teen vroue was vir lank die aanvaarde praktyk. Vroulike redaksielede het minder as hul manlike kollegas verdien (dié onbillike arbeidspraktyk het nog tot die 1980’s voortgeduur) en die vroueredakteur van Die Burger het byvoorbeeld nooit die daaglikse nuuskonferensie bygewoon nie. Dit het vroue die gevoel gegee dat hulle maar net verduur is omdat ’n paar vroue in die redaksie nodig was.145 Die eerste vrou is eers in die jare sewentig in Die Burger se nuuskonferensie toegelaat, volgens die veteraanjoernaliste Esme Mittner en Maureen Joubert. Ander baanbrekers was Madeleine van Biljon en Anneke van Niekerk. Laasgenoemde is in 1957 as die eerste heeltydse kunsredakteur van Die Burger aangestel.
In vroue se “eva-lusie” by Naspers kon vroue later darem ná hul troue aanbly, maar eers nadat hulle as formaliteit moes bedank, net om weer heraangestel te word – met ’n núwe personeelnommer. Dit was ook my ervaring in 1980 as redaksielid van Die Burger. Vroue ís dadelik heraangestel – met die nuwe personeelnommer, en onder hul man se van. Ek het dié “formaliteit” bevraagteken en gevra of dieselfde verwag word van mans wat trou – met gevolglik ’n ietwat radelose Burger-bestuurder wat nie kon verstaan wat die probleem is nie.
Volgens Scholtz was daar in 1990 ’n dertigtal vroue by Die Burger – byna ’n derde van die redaksie. Selfs nadat vroue werk begin doen het wat vroeër net deur mans gedoen is, het “dit nog ’n rukkie geduur” voordat hulle in die
