’n Mens sou verwag dat ’n jong man wat op die punt was om hom na ’n nuwe vasteland te begeef opgewonde sou wees. Nie Malan nie. Net soos hy onseker tye as ’n bedreiging vir die Afrikanergemeenskap beskou het, het die gedagte aan die onbekende hom terneergedruk gelaat. “Well, goodbye, don’t forget me so very soon. I hope that one day I’ll see you again,” het hy aan Nettie geskryf.[129]
* Rassistiese terme is in talle van die oorspronklike dokumentasie gebruik. Hier en elders behou vir historiese akkuraatheid.
2 (1900-1905)
Die buitelandse student
Dit was ’n sonnige Woensdagmiddag in September toe D.F. Malan, sy broer Koos en agt ander jong Afrikaners in die Kaapse hawe aan boord van die Briton gestap het. Hulle was almal onderweg na Europa om te gaan studeer. Die skip het nog ’n uur lank in Tafelbaai vasgemeer bly lê terwyl daar op pos uit Natal gewag is. Toe dit uiteindelik arriveer, het Malan ’n telegram van sy vriende ontvang, met die woorde van Deuteronomium 33:27, “Underneath are the everlasting arms.” Teen halfvyf het die skip die hawe uit gestoom.[1]
Die teksvers het hom vertroos, en hy het in sy dagboek geskryf: “Vaarwel vriende, almal, Stellenbosch wat altyd vir my dierbaar sal bly en liewe, sonnige Suid-Afrika.”[2] Dit was die enigste dagboek wat hy ooit gehou het, en dit het sy diepe godsdienstigheid geopenbaar.
Aanvanklik was die vaart aangenaam. Die weer was warm en sonnig, en hoewel hy van sy maag bewus was, was Malan dankbaar dat hy nie seesiek geword het nie. Hy het die meeste tyd op die dek deurgebring, waar hy The Sign of the Cross gelees en besin het oor die ooreenkomste tussen sy eie samelewing en dié van die gevalle Romeinse Ryk. “A new moralising and civilising force … in a living, active Christianity,” was vir hom die oplossing. “May God help us,” het hy in die dagboek geskryf.[3]
Die optrede van sy mede-Suid-Afrikaners, en veral sy broer, het sy sedige sielevrede egter gou versteur. “For one educated in a pure and Christian home, the language heard and the acts seen on the ship are simply loathsome and sickening. May God preserve us.” Dit het egter net erger geword: “The most depressing fact is that the majority of our Africanders on board take the lead in swearing, drinking, and using filthy language,” het hy in sy dagboek gekla. “Oh God: have mercy on our poor people and our young men studying abroad.”[4]
Hy was darem nie heeltemal alleen nie. Een van die ander jong Afrikaners, na wie Malan eenvoudig as Van Schalkwyk verwys het, het sy godsdienstigheid gedeel. Hulle kon saam Bybelstudie hou in die kajuit wat hulle met Koos en nog ’n jong Afrikaner, ene Rousseau, gedeel het.[5]
Laasgenoemde twee moes hul kajuitmaats taamlik bekrompe gevind het, want Koos en Rousseau het gou na ’n ander kajuit geskuif.[6] Die volgende paar dae was stil en aangenaam. Teen dié tyd het die skip deur die trope gevaar, maar hulle kon die hitte hanteer. Malan het met ’n Wes-Indiër vriende gemaak saam met wie hy skyfgooi en dambord gespeel het, sowel as ’n Russiese offisier, met wie hy politiek kon praat.[7] Teen die einde van die week was die vrede egter aan skerwe. Malan het moontlik na Koos verwys toe hy in sy dagboek skryf: “A very unpleasant and sad day. I never knew he too would go in for the sweepstakes. May the merciful God have mercy upon him and us. A big row.”[8]
Met die wêreld se versoekings en die onsekere toekoms wat in sy gedagtes bly maal, het Malan op die dek gestaan en ’n ligtoring aan die Kaap Verdiese kus dopgehou. Hy kon nie anders as om die simboliek van die ligtoring op die Atlantiese Oseaan se donker kus raak te sien nie, en dit het hom laat bid: “May God be the light of our lives to reveal to us our straying and to guide us in the night and warn us of the danger and may he pilot our frail vessel in safety through the angry deep to the safe haven of our destination.”[9]
Toe die skip Europese waters bereik, het die see stormagtig geword, maar Malan kon die immer dreigende seesiekgevoel in bedwang hou. Hy het die ligtorings wat vanaf die kus vir hom gewink het, bly bewonder.[10] Vrydagoggend 5 Oktober 1900 het die skip by Southampton vasgemeer.
Die volgende 24 uur was ’n waas. Hulle het die trein van Southampton na Londen geneem, waar hulle laat die middag aangekom het. Van daar is hulle na Liverpool-stasie, waar Malan van Koos moes afskeid neem. Malan is toe met die Continental Express na die oostelike kusdorp Harwich. Dit was reeds donker toe hy aan boord gegaan het van die Dresden, wat hom oor die Engelse kanaal na Rotterdam geneem het. Die see was rof en dié keer het Malan behoorlik siek geword. Die volgende oggend het die skip in Rotterdam se Westerkade vasgemeer en Malan was voor middagete in Utrecht.[11]
Toe hy uiteindelik alleen is en alles om hom stil word, is hy skielik deur die eensaamheid oorweldig en het hy hom tot God gewend vir troos: “‘Hoe sal ek die Here vergoed vir al Sy weldade aan my?’ Heer: bestuur U my weë. Volkome wil ek my voorbereiding tot U werk in U hande toevertrou. Laat my ook hier ’n lig tot U verheerliking wees. Amen.”[12]
Sy gebede het hom vertroos, want hy kon in sy dagboek skryf: “Ek is ’n vreemdeling in ’n vreemde land, tog die Here is by my en sal my ondersteun.”[13] Toe hy dit na buite waag, is hy weer oorweldig – nie deur sy verwondering aan die stad nie, maar steeds deur sy eensaamheid. Later, terug in die veiligheid van sy kamer, het hy sy eerste indrukke neergepen:
As I walked through the streets and the thoroughfares of the City, I felt a sense of absolute loneliness creeping over me. Amid all the noise & activity of the streets, the endless stream of human beings sweeping through the streets, I felt as if I was alone and forsaken. As I scanned the faces as they hurriedly passed me, I knew none nor had I even the faintest hope to meet one I knew. No acquaintance, no home, no friend. Was it a wonder then that my thoughts were not here, but far away in the distant South.[14]
In sy eerste week in Utrecht het Malan in ’n hotel naby die stasie tuisgegaan omdat hy sy losies by prof. J.J.P. Valeton jr. nie dadelik kon betrek nie. Hy het sy nuwe omgewing verken en kon stelselmatig meer inneem. Die stad Utrecht was anders as enigiets wat hy ooit vantevore gesien het. Hy het sy bes probeer om sy nuwe wêreld aan sy ouers te beskryf:
Utrecht is ’n mooi stad. Die strate is almal met hardbricks geplavei en word baie skoon gehou. Daar is ook gragte (waterstrate), waarop mense met skuite vaar. Die stad is groot, ’n hele ent groter as Kaapstad; hy tel oor die honderdduisend inwoners en het pragtige geboue. Die Domtoren is die hoogste in Nederland. Daar is pragtige avenues en tuine, soos die Maliebaan en die Wilhelmina Park. Dog hier, en trouens ook oor die hele land is alles gelyk – geen heuweltjie wat eens so hoog is dat mens dit ’n koppie kan noem nie … Die mense hier praat niks anders buiten goeie Hollands nie. Om verstaan te word moet ek dan ook probeer om so hoog as moontlik te klim. Ja, ek praat soms so hoog dat dit vir my baie moeilik is om myself te verstaan. Tot die klein kindertjies praat hier hoog. En tot selfs die honde en die perde verstaan slegs Hooghollands.[15]
Daar was darem een troos: Ten spyte van die vreemde landskap, geboue, mense en sy uitdagings met die taal was Malan polities tuis. “Ons saak vind hier baie simpatie,” het hy aan sy ouers geskryf. “Hier is geen Jingoes of Jingo Koerante nie. Die mense hier is selfs soms nog veel warmer as die Afrikaners self. Iedereen ken die Transvaalse Volkslied, en dit word heel dikwels gesing.”[16]
Malan het hom in die land wat die meeste pro-Boer in die hele Europa was, bevind. Hier het, anders as in die Kaapkolonie, niks in die pad van openbare steun aan die Boere gestaan nie. Sedert Transvaal se eerste oorlog teen Groot-Brittanje in 1880 het die Nederlanders besondere belangstelling getoon in die Afrikaners, vir wie hulle as stamverwanten beskou het.
By nabetragting is dit duidelik dat dié belangstelling nie soseer oor verwantskapsgevoelens gegaan het nie. Dit was eerder ’n
