Een Sondag speel die orreliste, Amy Asher (gebore Murray), selfs ná die erediens “God save the king” op die orrel van die indrukwekkende Gotiese kerkgebou. Die NG gemeente skeur oplaas en die Nuwe Kerk word afgestig.
Anton Rupert se eggenote, Huberte, vertel in ’n onderhoud dat haar skoonvader tydens ’n aanrandingsaak waarin hy vir die eggenote van ’n vriend opge-tree het, kliënte verloor het, want mense het hom kwalik geneem dat hy haar verdediging help behartig het – ’n voorteken van die lojaliteitsbeginsel wat in die latere sakeman se loopbaan so swaar sou weeg.
Toe Anton se pa in 1961 sterf, “het Anton gedink hy gaan vir Beyers Naudé vra om sy pa te begrawe,” sê Huberte. Dr. Naudé het ingewillig en die begrafnisdiens van die 73-jarige John Peter Rupert in die Groot Kerk op Graaff-Reinet gelei. Dr. Naudé, toe leraar van die NG gemeente Aasvoëlkop in Johannesburg, het van die kansel vertel dat hy as kind dikwels boodskappe van sy vader se pastorie na die oorledene moes neem en dat hy deur sy “opregte beskeidenheid, ware volksliefde, ruimheid van visie en sin vir regverdigheid” getref is.
John Rupert ontmoet sy eggenote, Hester Adriana van Eeden, van wie hy ’n broer geken het, op die trein van Port Elizabeth na Klipplaat, ’n spoorweghalte naby haar vader se plaas in die distrik Jansenville. Hulle trou in Desember 1915, en ’n jaar later word Anton in hul kliphuis in Cradockstraat 110 op Graaff-Reinet gebore. Die oorspronklike geboortehuis bestaan nie meer nie; die tennisbane van die Laer Volkskool is daar gebou. Die gesin verhuis mettertyd na Cradockstraat 84, waar hulle regoor dr. Karl Bremer, later minister van gesondheid in die Malanregering, woon.
Anton Rupert se geboorte val midde-in die Eerste Wêreldoorlog, wat op 4 Augustus 1914 uitgebreek het. Teen daardie tyd was die groter eensgesindheid in Suid-Afrika ná Uniewording in 1910 ook verby, en die land weer eens verdeeld oor Botha en Smuts se besluit om Duits-Suidwes-Afrika (vandag Namibië) binne te val en dus aan die kant van die gehate Britse empire te veg.
’n Rebellie breek uit nadat genl. Manie Maritz hom by die Duitse magte aangesluit het. Hoewel die Rebellie van 1914 gestuit word, neem verset teen Botha en
Smuts se konsiliasiepolitiek toe, veral nadat Hertzog met sy toespraak op De Wildt die meesleurende beleid Suid-Afrika Eerste verkondig het. Op die koop toe haal Smuts se teregstelling van die rebelleleier Jopie Fourie hom bittere verwyte op die hals wat hom sy lewe lank sou agtervolg.
’n Vername gevolg van die Rebellie is die stigting van die Helpmekaarvereniging om rebelle uit geldelike moeilikheid te help weens boetes wat aan hulle opgelê en skadevergoeding wat van hulle geëis is, juis terwyl die armblankeprobleem ná die Anglo-Boereoorlog steeds vererger het. Voortspruitend uit die Helpmekaar se eerste insamelingsveldtog, wat spoedig ’n kwartmiljoen pond opgelewer het, is op 22 November 1916 op Cradock, buurdorp van Graaff-Reinet, ’n volkskongres oor armoede belê – dus in die jaar dat Anton gebore is. Dit blyk dat daar 105 518 hulpbehoewendes is, van wie 39 021 “dood armen” en dat van die land se 280 000 kinders ’n kwart, 72 000, nie op skool is nie.
Hoewel die kongres weinig vermag het om die verarming te stuit, word die Helpmekaarbeweging een van die heel belangrikste lanseerplatforms om Afrikaners se ekonomiese selfstandigwording aan te vuur. Uit die monstering van Afrikanerkapitaal tydens die Eerste Wêreldoorlog spruit ook die stigting van sommige groot Afrikanerondernemings wat suksesverhale geword het, by uitstek die mediamaatskappy Nasionale Pers (later Naspers) in 1915 en die versekeringsreuse Sanlam en Santam daarna in die loop van 1918, ook die stigtingsjaar van die Koöperatiewe Wijnbouwersvereniging van Zuid-Afrika Beperkt (die KWV). Van hierdie ondernemings sou in Anton Rupert se lewe ’n rol speel, terwyl hy ook later by die Helpmekaar Studiefonds betrek is.
Een van die groot dryfkragte agter die Helpmekaarvereniging was ds. J.D. Kestell, wat ook mettertyd ’n deurslaggewende invloed in die jong Rupert se lewe sou uitoefen. Kestell het die begrafnisdiens gelei van oudpres. Steyn, wat aan die voet van die Vrouemonument in Bloemfontein begrawe is nadat hy in sy laaste toespraak op sy sterfdag op 28 November 1916 in die Gedenksaal van Bloemfontein gesê het: “Die Helpmekaar is uit God gebore.”
In Anton Rupert se jeugjare op Graaff-Reinet woon verskeie bruin mense, destyds stemgeregtig, op die taamlik kosmopolitiese dorp; in Cradockstraat was daar 25 huise van gekleurdes. Die verwydering van gekleurdes uit middedorpe van plekke soos Graaff-Reinet en Stellenbosch ingevolge die Groepsgebiedewet sou vir hom een van die groot dwaashede van die NP bly.
Sy moeder, mev. Hester Rupert, een van tien kinders, was ’n sorgsame, lieftallige vrou wat “die familie bymekaargehou” en ’n groot invloed op Anton gehad het. Hy het meermale lewensriglyne aangehaal wat hy van haar ontvang het, soos: “Wat help dit om die wêreld te oorwin en jou siel te verloor?” En: “Werp jou brood op die water, en na vele dae sal dit na jou terugkeer.”
Sy moeder het volgens alle verslae baie vir haar medemens omgegee, en op haar begrafnis in 1944 kom ’n bruin vrou na haar skoondogter Huberte Rupert en sê dat sy “baie vir ons mense gegee het”.
Ná dr. D.F. Malan se vertrek uit Graaff-Reinet word mev. Hester Rupert in 1915 die sekretaresse van die vereniging Jong Zuid-Afrika. Die vereniging, aanvanklik genoem Zonen van Zuid-Afrika omdat dit as teenvoeter vir die Sons of England ’n gemeenskaplike Suid-Afrikaanse patriotisme wou bevorder, het sy naam in 1912 verander toe vroue ook toegelaat is. Die doelstellings is tweërlei: eerstens die aankweking en versterking van ’n nasionale gees en ’n liefde vir die vaderland en die geskiedenis, en tweedens die handhawing en ondersteuning van die Hollandse taal en die bevordering van die stoflike en geestelike belange van die volk. Jong Zuid-Afrika se bestuur het mettertyd kant gekies teen die destydse premier, Louis Botha, en almal het ondersteuners van Hertzog en die NP geword.
Mev. Rupert se vader, mnr. Jacobus Albertus (Oom Kootjie) van Eeden, ’n Kaapse patriot en ’n medestigter van die Afrikanerbond van J.H. (Onze Jan) Hofmeyr, die eerste politieke party in die land, het eweneens ’n groot invloed op sy kleinseun Anton uitgeoefen. Tot sy dood op 84-jarige leeftyd het hierdie oupa aan moederskant, ’n suksesvolle boer wat op sy plaas, Gannavlakte, 500 morge landbougrond onder besproeiing gehad het, dikwels met sy kleinseun landsake bespreek.
Oom Kootjie, wat soos sy dogter Hester ook in 1944 oorlede is, is ’n afstammeling van een van die oudste Nederlandse families in Suid-Afrika. Die stamvader van die Van Eedens, Jan Janse van Eeden (Jan van Oldenburg), het in 1662 in Suid-Afrika aangeland en mettertyd op die plaas Kromme Rivier (waarvan die latere Bergzicht ’n deel was) by Stellenbosch geboer. Van moederskant is Anton Rupert ’n Suid-Afrikaner uit die negende geslag.
Oom Kootjie het ’n veelbewoë geskiedenis gehad. Hy beskryf dit in ’n geskrif wat hy nagelaat het, en wat hy afsluit: “Wat ’n lewe van moeite, sorg en kommer – dit is maar als ’n droom.”
Sy vader is op Somerset-Oos oorlede toe hy nege jaar oud was, en hy en sy suster was vaderloos. Hy word toe, soos hy dit in die geskrif stel, “as wild en ontembaar van natuur aan ’n ryk boer, ene C. Buys, as ingeboekte gegee”. Hy moet daar met drie ander seuns hout kap om stene vir ’n waterleivoor te brand. “Waarlyk dit alles laat ’n mens dink aan die Israeliete by Farao in Egipte,” merk hy op.
Hy moet ook ’n plaasskool bywoon voordat hy ná vyf jaar teruggaan na sy moeder, wat intussen met ’n gegoede boer van Jansenville, C.J. Grobler, getroud is. Op die plaas word hy ingespan as bokwagter, maar hy loop weg om in die grensoorlog te gaan veg. Nadat hy gewond is, word hy transportryer totdat hy in die huwelik tree met Anna Gertruida Lötter, ook ’n weeskind. Hulle koop vee met spaargeld wat hy verdien het, en hy gaan ’n paar gewaagde spekulasies met grond aan wat hom “’n groot stoot” gegee het.
Ná 14 jaar koop hy Gannavlakte, ’n plaas aan die Sondagsrivier in die distrik Jansenville, vir £3 250 aan. In teenstelling met die latere waternood in die dorre
