as ’n offisier in die staande mag op Graaff-Reinet gestasioneer. Hy huur in een stadium die Rupert-oupa se huis. Op ’n dag het Robey en sy broers in ’n spelery die skoolhoof se oudste seun, Von Welfling Eybers, met ’n tou aan ’n sipresboom opgehang. Sy tone het gelukkig grond geraak en van die ouer mans kon hom lossny. Die heelwat jonger Boetie Rupert, toe pas op skool, het die voorval self gesien.
In 1928 plaas die skool se jaarblad ’n Engelse opstel van Boetie, toe in st. 5, oor ’n besoek aan die Pretoriase Dieretuin wat sy latere belangstelling in die natuur en dierelewe weergee. “The first thing which attracted my attention was the gorgeously-coloured speaking-parrots. Then I came to the cage of the gorilla – a mighty big and strong animal. After a few minutes walking I came to the monkeycage from where I walked to the hippopotamus, a very large animal with the largest mouth I have ever seen.” Hy sluit af: “I thoroughly enjoyed this well-spent and interesting afternoon.”
Sy belangstelling in drukwerk, vorm en kleur – wat sou uitloop op die noulettende aandag wat hy as meester van bemarking aan al hierdie eienskappe van elke nuwe produk in die tabak- en drankhandel sou gee – begin ook vroeg. In st. 6 gaan kuier hy in die Oktobervakansie by sy oom Fred Knoetze, eienaar van ’n drukkery op Somerset-Oos wat die plaaslike koerantjie, Somerset Budget, uitgegee het. Die motorryer wat hom ’n geleentheid gegee het om saam te ry, vergeet om hom weer op te laai, en hy moes gevolglik toe ’n hele week op die dorp deurbring. Sy oom het hom alles in die drukkery gewys. “Die hele drukproses, die lettertipes, die kleurmonsters het my absoluut gefassineer,” het hy later vertel.
In st. 8 is hy een van die tien beste leerlinge wat in Kaapland die Junior Sertifikaat behaal. Hy slaag met vier onderskeidings.
In 1933, sy laaste skooljaar, is daar 35 leerlinge in die Volkskool se matriekklas. Sommige het in 1922, die stigtingsjaar van die Volkskool, begin skoolgaan en is dus die eerste leerlinge wat hul volle skoolloopbaan daar voltooi het.
Vyftig jaar later, in Maart 1983, het agttien van die oorlewende oudleerlinge ’n reünie bygewoon. Anton, toe reeds ’n ereburger van die dorp, skenk toe namens die drie broers Rupert – Anton, Jan en Koos – wat van 1923 tot 1943 daar skoolgegaan het, ’n beeldhouwerk van Bill Davis aan die skool. Die beeld, getitel Sy hande, huldig die twee digter-broers Louw: Van Wyk Louw, wat getroud was met Truida Pohl, ’n oudleerling van die Volkskool, en W.E.G. Louw, wat jare lank ’n direkteur van Historiese Huise van Suid-Afrika was. Die beeld se tema spruit uit die gedig “Golgota” in Gladstone (W.E.G.) Louw se bundel Adam en ander gedigte (1944), en Anton haal daaruit aan:
Die wrede spykers word deur vlees en been
met felle slae ingejaag: Sy hande,
verstrak in laaste, Goddelike seën,
het Hy wyd uitgebrei oor alle lande . . .
Anton matrikuleer in 1933 met ’n klassieke vakkeuse. Hy behaal drie onderskeidings, 83% in Engels laer en skei-en-natuurkunde en ’n uitstekende 92% (ofte wel 277 uit 300 punte) in wiskunde. Sy ander vakke is Afrikaans hoër, Latyn en geskiedenis, en sy gemiddelde persentasie is 78,9%. Hy wen die prys van £10 vir die skranderste matrikulant op die dorp, maar was al die vorige jaar gereed vir die Senior Sertifikaat en het sy matriekjaar vervelig gevind. Hy het reeds in st. 9 matriekvraestelle beantwoord en beter gevaar as in die volgende jaar se eindeksamen!
Pas sewentien was hy van plan om universiteit toe te gaan en hom as medikus te bekwaam. Die Groot Depressie het egter met mening in Suid-Afrika toegeslaan.
Die Depressie, voorafgegaan deur ongekende snelle groei vroeg in die jare twintig in die Verenigde State toe tot 30 miljoen gesinne uit die Amerikaanse bevolking van sowat 120 miljoen ’n aktiewe verbintenis met die aandelemark gehad het, het gevolg op die ineenstorting van Wall Street se aandelebeurs. Van Donderdag 24 Oktober 1929 tot die daaropvolgende Swart Dinsdag het die Dow Jones-indeks van 312,76 tot 230 punte gedaal, en die insakking het nog drie jaar voortgesleep tot ’n laagtepunt van 40,56 punte op 8 Julie 1932.
Die aandelepryse van groot Amerikaanse nywerheidsmaatskappye het met tot 90% geval. In ’n stormloop om geld te onttrek het talle banke toegemaak, derduisende deposante het hul geld verloor en die werkloosheidsyfer het tot 25% aangegroei. Die skokke is wêreldwyd gevoel, ook in Suid-Afrika.
Hier te lande het plattelandse armoede vererger en verstedeliking versnel in die naweë van die Anglo-Boereoorlog. Teen 1900 was minder as 10% van die Afrikaners verstedelik; teen 1926 het dié syfer tot 41% aangegroei. En teen 1933, so bevind die Carnegiekommissie van ondersoek na die armblankevraagstuk, het die getal blankes wat as “baie arm” beskryf kon word, tot 300 000 toegeneem. Hierdie drievoudige toename van arm blankes sedert 1921 se geskatte 106 000 verteenwoordig sowat 30% van alle Afrikaners en sowat 17% van die wit bevolking van 1 800 000.
Die verstedelikte armes was in groot mate van welsynorganisasies afhanklik; diegene op die plase het in gehawende armoede geleef, ook weens die Groot Droogte van 1933-’34. Vir die mense van Graaff-Reinet, destyds ’n groter dorp as Stellenbosch, wat reeds met ’n universiteit kon spog, was dit buitengewoon moeilike tye. Verskeie boere van die distrik, soos boere elders in die land, is gedwing om na die stede te trek; in die Oos-Kaap meesal na Port Elizabeth. In die stedelike omgewing moes baie vroue hul gesin onderhou deur ’n losieshuis te bedryf.
Die Depressie het ’n ingrypende uitwerking op die jong Rupert se toekomsplanne gehad. Die enigste mediese fakulteite van destyds, aan die universiteite van Kaapstad en die Witwatersrand, was te duur. Sy vader se jaarlikse inkomste het in die depressiejare van £3 000 tot £120 gedaal, deels ook omdat eksekuteurskamers ’n aansienlike deel van prokureurs se inkomste weggeneem het. Die gesinsmotor moes ’n paar jaar in hul motorhuis toegesluit word.
Die ekonomiese knyptang waarin Suid-Afrika beland het, is hagliker gemaak deur die Hertzogregering se vasbeslotenheid om die goudstandaard te handhaaf. Juis omdat hy voorsien het dat die regering die goudstandaard sou moet laat vaar, het Anton op sestienjarige leeftyd sy eerste saketransaksie onderneem, soos hy dit self beskryf.
Engeland het die pond in 1931 gedevalueer, maar Suid-Afrika as goudproduserende land het nie gevolg nie. Dit het die Depressie verhewig, want uitvoerprodukte het tot 30% duurder geraak. In pond sterling was Australiese wol ná daardie land se devaluasie omtrent 40% goedkoper as Suid-Afrikaanse wol. Die Suid-Afrikaanse mynhuise het goud in pond sterling verkoop en kon die opbrengs in die buiteland hou. Geld het die land uitgevloei namate al hoe meer teen die Suid-Afrikaanse pond gespekuleer is.
Anton, oortuig dat Suid-Afrika van die goudstandaard gaan afstap, smeek sy vader om sy pondnote vir goue ponde om te ruil. Die ouer Rupert staan egter vas, want hy het die minister van finansies, Klasie Havenga, as ’n man van sy woord vertrou.
Die kapitaaluitvloei, vererger deur die opportunistiese Tielman Roos se dramatiese terugkeer tot die politiek vanaf die regbank, dwing Havenga oplaas om op 28 Desember 1932 aan te kondig dat Suid-Afrika die goudstandaard laat vaar.
Op Graaff-Reinet erken Anton se vader dat sy seun gelyk gehad het. Hy wys na sy brandkas waarin sewe goue ponde gelê het: “Jy kan dit vat; jy verdien dit.” Elke goue pond was 27 pleks van 20 sjielings werd – ’n welkome meevaller vir ’n jong aspirantstudent wie se eerste jaar op universiteit £100 sou kos.
Nogtans was sy planne om medies te studeer voorlopig van die baan. Anton skryf hom gevolglik begin 1934 vir ’n B.Sc.-kursus aan die Universiteit van Pretoria in. Dit is ’n keerpunt in sy lewe, waaroor hy agterna gesê het: “Ek het die Voorsienigheid dikwels dankie gesê vir dinge wat ek nie gekry het nie toe ek dit wou gehad het.”
Hoofstuk 4
Student in die depressiejare
Vroeg
