Каспий жағалауының өңірінде б.з.б. І м.ж. екінші жартысында ежелгі дайлар (дахтар) өмір сүргенін парсы және антикалық деректер атап көрсетеді. Оны зерттеген кейбір зерттеушілер массагет конфедерациясының құрамында ахеменидтерге қарсы күресте осы тайпаның күрес жүргізгенін жазып кеткен болатын. Шындығында да бұл айтылған пікірлер С.П. Толстовтың зерттеулерінде біршама нақтыланған. Алайда кейбір тарихшылар массагеттерді және дахтарды екі түрлі халық деп санайтынын және соңғыларының өздерінен бұрынғыларды б.з. 4 ғасырына дейін Маңғышлақтан, Үстірттен және оңтүстік Арал жағалауынан ығыстырып шығарғанын жазып жүр. Бұл туралы зерттеуші И.В. Пьянковтың нақты ізденістер жасағанын жоғарыда атап көрсетілген С.Е. Әжіғалидың еңбегінен білуге болады28. Қолда бар деректерді талдағанда байқайтынымыз, дахтардың/дайлардың нақты қай жерде шоғырланғанын анықтау өте күрделі, өйткені олардың қоныстанған жерлері туралы мәліметтер айтарлықтай қарамақайшы. С.П. Толстовтың тарихи карталарынан олардың шығыстан батысқа қоныс аудару үдерістерін бастан өткергенін аңғарғандай боламыз29.
Геродоттың айтуынша, Дайлар парсылардың құрамында өмір сүрген көшпелілер болып табылады. Ал Ксеркстің жазбаларында (б.з.б. 486-464 жж.) олар туралы ахеменидтерге бағынышты халық ретінде айтады. С.Е. Әжіғали осы мәселеге байланысты зерттеушілердің көзқарастарына нақты талдаулар жасаған. Ол кейбір зерттеушілердің дахтардың/дайлардың Каспийдің оңтүстік шығыс жағалауын мекендегендері туралы мәліметтеріне назар аудара келе, сонымен бірге дахтар алғашқы кезде солтүстік шығыс Арал жағалауларында қоныстанған болса керек деген пікірге де тоқтала кетеді. Зерттеуші бұл жерде әйгілі Страбонның осы мәселеге байланысты айтқандарына сүйенеді30.
Дахтардың тарихи жылжу жолдарына көрнекі түрде көз жеткізу үшін жоғарыда біз атап кеткен С.П. Толстовтың тарихи карталарына назар аударған жөн деп ойлаймыз. Ол Хорезм мемлекетінің және оны қоршаған елдердің б.з.б. УІ-ІУ ғасырлардағы орналасу орындарын көрсететін картасында Арал теңізінің шығысында, исседондардың батысындағы көршілер ретінде орналастырған. Онан дахтардың солтүстігін яксаматтар, оңтүстік шығысын сақтар, оңтүстігін массагеттер, оңтүстік батысын хорасмиилар мекендегенін айқын байқауға болады31 (деректер негізінде картаны дайындаған профессор Т.О. Омарбеков).
Маңғыстау өңірінің көне тарихына көптеген еңбектерін багыштаган Серікбол Қондыбай кезінде осы Страбонның пікірін төмендегіше аударған еді: «Страбон: «Каспий теңізінен бастап скифтердің көпшілік бөлігі Дай деп аталады, одан әрі шығысқа қарай тұратындары массагеттер мен сақтар, қалғандарын жалпылай скифтер дейді, алайда әрбір тайпаның өз атаулары бар. Олардың ішінде ең танымалдары – сақтар мен соғдылардан соң Яксарт жағасынан келген астар, пасиактар, тохарлар, сакаравлдар; бұл жағалауды сақтар иеленген»
Ажигали С.Е. Очерк этнической истории аридной зоны Арало-Каспий (в свете проблем этногенеза) // История и культура Арало-Каспия. Сборник статей. – Вып. 1. – Алматы, 2001. – 14 с.
Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации. – М. – Л., 1948. – 102-142 с.
Ажигали С.Е. Очерк этнической истории аридной зоны Арало-Каспий (в свете проблем этногенеза) // История и культура Арало-Каспия. Сборник статей. – Вып. 1. – Алматы, 2001. – 14 с.
Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации. – М. – Л.,1948. – 102 с.
