w społeczeństwie cele mogą dotyczyć orientacji na gospodarkę sukcesu, przymusu konsumpcji, znaczenia własności i osiągnięć, myślenia konkurencyjnego czy walki o pozycję społeczną.
■ Czynniki indywidualne – związane z sytuacją rodzinną, ze strukturą rodziny i jej wielkością.
■ Cechy osobowe wychowawcy – to czynnik najsilniej determinujący dobór celów wychowania, obejmujący oczekiwania wychowawcy, jego pragnienia, ideały, potrzeby, uczucia, nastawienia, doświadczenia z własnego procesu wychowawczego, wzory osobowe, religię, osobiste przeżycia i tym podobne11.
Pedagodzy powinni zatem być świadomi źródeł przyjętych lub stanowionych przez siebie celów wychowania, gdyż tylko wówczas poziom formalnego zaangażowania w ich realizację może być zbieżny z poziomem aktywności własnej. Ze względu na treść Kazimierz Sośnicki wyróżnia następujące źródła celów wychowania.
1. Naturalistyczne – wyprowadzane ze sposobu pojmowania natury ludzkiej:
■ ogólna natura ludzi – formułowanie ogólnych postulatów wyznaczających powszechny kierunek wychowania lub też określenie wspólnych wszystkim ludziom właściwości psychicznych, które powinny być podstawą życia społecznego;
■ indywidualne właściwości człowieka – postulowane cele nawiązują do idei wolności człowieka, a zarazem przeciwstawiają się uniformizacji rozwoju jednostki przez państwo, społeczeństwo i/lub religię;
■ los lub istota transcendentna, metafizyczna – celem wychowania jest wdrożenie jednostki do godzenia się z losem, do jego biernego przyjmowania lub uświadomienie wychowankom znaczenia losu w ich życiu, możliwości wpływania na jego bieg oraz korzystnego dla siebie posługiwania się nim.
2. Socjologiczne – wyprowadzane z życia społecznego, z bieżących potrzeb społeczeństwa, narodu, państwa, z ich rozwoju i charakteru:
■ aktualny stan życia społeczeństwa – na podstawie rozpoznania stanu życia społecznego wychowawca dostosowuje do niego cele wychowania (adaptacja, przystosowanie, konserwatyzm, niedopuszczanie do zmiany, rekonstruowanie życia społecznego);
■ ideologiczny obraz życia społeczeństwa – cele wychowania dobierane są stosownie do koncepcji idealnego życia społeczeństwa, idealnego obrazu życia narodu i państwa (np. idea wychowania państwowego, dążenie do niepodległości, wychowanie do życia w zjednoczonej Europie)143.
Tylko skrajne systemy pedagogiczne – zdaniem Sośnickiego – wyprowadzają cele wychowania z jednego źródła, pomijając inne. Najczęściej jeden cel jest podstawowym czy naczelnym, a do niego dołącza się w różny sposób inne, pochodzące z innych źródeł, jako dodatkowe i uzupełniające, ale podporządkowane celowi głównemu.
Wszelkie klasyfikacje celów wychowania są teoretyczne i spekulatywne, historycznie zmienne, otwarte i – tak jak cele kształcenia – mniej lub bardziej ogólne. Formułowane w postaci sądów powinnościowych typu „Nie kłam”, „Nie zabijaj” czy „Nie należy kłamać” są zadaniami do wykonania, które można waloryzować pod kątem ich zgodności z ideologią, odpowiedniości do warunków społecznych, w których mają być realizowane, czy ich funkcjonalności. Tak rozumiane cele wychowania nie podlegają weryfikacji w kategoriach prawdy lub fałszu, ale mogą być jedynie traktowane jako adekwatne lub nieadekwatne, słuszne lub niesłuszne w stosunku do określonej ideologii czy aksjologicznego systemu stanowiących je norm. Można je jednak uzasadniać w następujący sposób:
■ antropologicznie – na podstawie odpowiedzi na pytanie o istotę i godność człowieka;
■ normatywnie – na podstawie niezbędnych do współżycia w społeczeństwie norm i wartości;
■ pragmatycznie – ze względu na współczesne i przyszłe problemy oraz zadania, jakie należy podejmować, jeśli społeczeństwo i kultura mają przetrwać. Cele wychowania mogą się przyczynić do opanowania przez wychowanków odpowiednich kompetencji144.
W świetle współczesnej pedagogiki cele wychowania służą realizacji pożądanych norm, wartości i społecznych interesów oraz umożliwiają organizację procesu wychowania. Dopiero kiedy wiadomo jest, do czego należy zmierzać, można sięgnąć po stosowne środki i metody wychowania. Tak pojmowane cele wychowania warunkują też refleksję pedagogów nad tym procesem, gdyż skierowują oddziaływania wychowawcze na ich praktyczny rezultat, efekt, czyniąc ten proces względnie weryfikowalnym. Służą także doskonaleniu praktyki wychowawczej, sprzyjają porozumieniu i kooperacji między wychowawcami, pobudzają ich do dyskusji i refleksji oraz pozwalają na planowanie sensownych reform. Zdaniem Samuela Rollera cele wychowania spełniają w toku edukacji szkolnej następujące funkcje:
■ Zapewniają optymalne funkcjonowanie systemu, stanowiąc punkt odniesienia, do którego wszystko ma być przymierzone i według którego wszystko ma być oceniane i osądzane. Dzięki temu można zapewnić skuteczne korekty systemu.
■ Mają znaczenie regulacyjne, stanowiąc gwarancję przeciw nadmiernemu rozbudowywaniu środków wychowania.
■ Organizują struktury szkolne, programy, metody i środki wychowania, kształcenie wychowawców, planowanie i badania naukowe.
■ Wzmacniają to, co wyraźne, i demaskują to, co ukryte; ujawniają zło, oskarżają.
■ Nadają ludzki sens przekazywanej wiedzy o wychowaniu i zarazem stają się motywacją dla tego, kto chce ją zdobyć.
■ Decydują o znaczeniu nauk współdziałających z pedagogiką, przypisując im służebne wobec niej role.
■ Koordynują działanie, stanowiąc punkt, do którego wszystko zmierza.
■ Mają wymiar prospektywny, czyli twórczo przepowiadają przyszłość taką, jakiej pragniemy, przenoszą wychowawców w jutro.
■ Zapewniają trwanie ponadczasowych wartości145.
Cele wychowania, podobnie jak wiele innych norm współżycia społecznego, są zdeterminowane przez historyczny rozwój społeczeństwa, wobec tego nie mogą być wymyślane, ale raczej odkrywane jako pewne optimum pedagogiczne w danych warunkach historycznych lub co najwyżej konstruowane na podstawie danych pochodzących z rzeczywistości. Z jednej strony mogą one stanowić syntezę postulowanych cech charakteru wychowanków, wyindukowanych z rzeczywistości dzięki rozpoznaniu świadomości społecznej akceptowanego systemu wartości, z drugiej zaś mogą być wydedukowane z postulowanego systemu wartości146.
Cele wychowania najczęściej są jednak wyrazem norm społecznych, które dominują aktualnie w danym społeczeństwie lub w danej grupie społecznej. Nie wszystkie jednak normy społeczne stają się celami wychowania. Zdaniem Wolfganga Klafkiego do tych ostatnich należą tylko te, które są w sposób świadomy i zamierzony wykorzystywane w wychowaniu. Cele zawsze są wtórne w stosunku do wychowawcy, pierwotne zaś są ideały będące częścią normatywnej kultury społeczeństwa obowiązującej dla wszystkich jego członków. W sensie treściowym cele wychowania są ideałem osobowości, czyli wyobrażeniem tego, jaka
Tamże.
K. Sośnicki,
S. Roller,
K. Kotłowski,
