Pedagogika ogólna. Bogusław Śliwerski

Скачать книгу

oddalające ich rozwój od naukowości i utrzymujące je w stanie prenaukowym.

      Zarówno w wersji doktrynalnej, jak i potocznej ontologiczne koncepcje teleologizmu niosą bowiem ze sobą jedno z co najmniej dwóch założeń, z których każde pozostaje w rażącej sprzeczności z niewzruszalnymi – jak się wydaje – aksjomatami nauki współczesnej. Niosą ze sobą, po pierwsze, założenie istnienia bytów pozaempirycznych, zasad ostatecznych, które same niewyjaśniane wyjaśniać mają wszystko. Czy będzie to transcendentna metafizyka Boga-stwórcy i kierownika świata, czy immanentna metafizyka panteistycznej Natury, entelechii, czy elan vital, zasada empiryzmu – teza, że w obrębie nauki znaleźć mogą miejsce jedynie przedmioty dostępne doświadczeniu, każe traktować te i podobne jako prelub antynaukowe. Doktrynalne i potoczne wersje teleologizmu niosą także ze sobą – po drugie – założenie swoistej determinacji zjawisk teraźniejszych przez zjawiska przyszłe, a więc jeszcze nieistniejące. Zasada determinizmu – teza, że nic z niczego powstać nie może – każe odrzucić wszelkie odmiany koncepcji finalistycznych136.

      Zajmowanie się teleologicznym językiem pedagogiki pozwala na naukowe dociekanie tego, czym jest interesujące nas zjawisko wychowania, co jest jego istotą, skoro przejawia się ono zarówno w swoich następstwach czy celach, jak i przyczynach, powodach, dla których je uruchamiamy. W wyniku nadania mu charakteru ocennego, a więc wskazującego na aprobowanie przez wychowawcę celu czy ideału wychowania, jaki ten zamierza realizować w relacjach z wychowankiem, niezależnie od towarzyszących temu motywów (dla dobra dziecka, wychowawcy czy innych nadawców pożądanych cnót), formułowane definicje pojęcia „wychowanie” stają się perswazyjne. W ten sposób wiąże się termin „wychowywanie” z pojęciem dobrego (pożądanego, oczekiwanego) wychowywania. Tak rozumiane wychowanie tradycyjna pedagogika odnosi jednak do dzieci, a więc istot, które nie są jeszcze w stanie w pełni stanowić o sobie, zatem należy z pełną życzliwością wpływać na nie jako osoby godne szacunku. „Natomiast sprzeciw i protesty budzi traktowanie normalnych dorosłych ludzi jako nierozumnych, w szczególny sposób ubliżające godności ludzkiej”137. Z chwilą osiągnięcia dorosłości kończy się prawo osoby do wychowywania jej w taki właśnie sposób.

      Sławomir Sobczak podkreśla nierozłączność i wzajemną zależność wychowania i teleologii.

      Wychowanie jako skutek jest celem, zaś celowe dążenie jest wychowaniem. Zarówno cel, jak i wychowanie implikują się wzajemnie. Implikacja celu jako dążenia przez wychowanie na płaszczyźnie założeniowej wprowadza nas w kierunkowość działania i sytuuje w funkcjonalizmie138.

      Cele wychowania są postulowanym stanem rzeczy. Porównanie postulowanego rezultatu z rzeczywistym nadaje wartość określeniu stopnia pożądanego efektu. Wartość tym większa, im bliższa ideałowi wychowawczemu. W procesie wychowania człowiek oddziałuje w umotywowany sposób, w określonym celu i z jasno określonym skutkiem. Takie ujęcie pociąga za sobą pytanie nie tyle o cele wychowawcze, ile o proces wychowawczy, a konkretnie o to, co w jego trakcie może i powinno podlegać wpływom wychowawczym, a co nie.

      W teleologii wychowania pojęcie „wychowanie” jest także punktem wyjścia tworzenia celów, określonych stanów, do których należy dojść. Podstawowym pytaniem w pedagogice jest więc pytanie o to, co chcemy osiągnąć, dociekanie zaś tego, jak to uczynić, jest już wtórne. Teleologia jako nauka o stanowieniu celów wychowania poszukuje zatem odpowiedzi na pytanie o to, czym są cele wychowania, jakie są ich funkcje, źródła i rodzaje oraz czy można je w jakiś sposób oceniać. Ten, kto wychowuje, musi przede wszystkim wiedzieć, po co to czyni, ku czemu chce lub powinien dążyć, a dopiero potem może zastanawiać się nad tym, za pomocą jakich środków oraz metod mógłby to osiągać.

      Z procesem stanowienia celów nieodłącznie wiążą się wartościowanie i rozstrzyganie, dokonywanie przez wychowawców określonych wyborów. Czym zatem jest cel wychowania? W ogólnym rozumieniu jest idealnym wyobrażeniem skutku oddziaływań pedagogicznych, przyszłym postulowanym stanem wychowywanej osoby lub jakiejś części jego osobowości, do którego dąży wychowawca poprzez świadome, zaplanowane i racjonalne działanie. W rozumieniu wąskim cel wychowania to:

      ■ postulowane zmiany w osobowości wychowanka wyrażone w kategoriach nawyków, postaw czy cech osobowości, które ukierunkowują działania wychowawcy;

      ■ stan wewnętrzny lub zewnętrzny, jaki podmiot wychowujący musi osiągnąć, by zaspokoić określone potrzeby i interesy (swoje, wychowanka, grup lub zbiorowości społecznych, instytucji itp.);

      ■ przyczyna i motyw działania wychowawcy, które sprzyjają konkretyzacji potrzeb i wartości wychowanków w postaci decyzji o treściach i kierunkach ich rozwoju;

      ■ sąd normatywny wyrażający specyficzną powinność, która odnosi się wyłącznie do podmiotów rozumnych i zobowiązuje je do działania zgodnego z postulowanym stanem rzeczy.

      W społeczeństwach stabilnych, tradycyjnych, cechujących się spójnością aksjologicznych przesłanek światopoglądowych o charakterze religijnym czy moralnym, nie ma problemu z jednością podstawowych celów wychowania i ich hierarchią. W społeczeństwach otwartych, pluralistycznych sytuacja jest bardziej skomplikowana, gdyż obok ogólnospołecznych celów wychowania występują cele z nimi sprzeczne, specyficzne dla określonych grup. Towarzyszą temu nieograniczona wolność krytyki ideałów oraz swoboda poszukiwania ich alternatyw. Staje się to niebezpieczne wówczas, gdy członków różnych społeczności mających prawo do wyznawania odmiennych ideałów nie łączą ani konieczne minimum wspólnych wartości, ani żadne więzi. W większości wysoko rozwiniętych demokracji powstają społeczeństwa indywidualistyczne, które charakteryzują się osamotnieniem ich członków w swoich orientacjach aksjologicznych, indywidualizacją czy subiektywizmem stylów życia, światopoglądów i moralności, jednak i one potrzebują wychowania139. Najwyższym i nadrzędnym celem wychowania jest – zdaniem Karola Kotłowskiego – ideał wychowania, który organizuje wszystkie inne cele oraz nadaje im charakter i kierunek. „On sam nie jest zamknięty ani w pełni osiągalny, ale stanowi dyrektywę dla coraz dalszego rozwoju jednostki”140. Cechuje go zmienność (historyczność), nadrzędność w stosunku do częściowych i etapowych celów wychowania, otwartość i nieosiągalność.

      Zdaniem Wolfganga Klafkiego podmiotami formułującymi cele wychowania są:

      ■ Podmioty gospodarcze, na przykład organizacje interesów gospodarczych, samorządy zawodowe, izby handlowe, przemysłowe czy rolnicze, wskazujące na cele wychowania związane z przyszłym funkcjonowaniem osób w gospodarce.

      ■ Władze polityczne albo rządy państw, które tworzą prawo i porządek w państwie.

      ■ Partie polityczne – wyrażające w programach swoich partii między innymi cele wychowania.

      Rycina 3.1. Podmioty stanowienia celów wychowania W. Klafkiego

      Źródło: opracowanie własne na podstawie Pädagogik, red. H. Von Hermann Hobmair, Köln – München: Stam 1972.

      ■ Kościoły, związki wyznaniowe oraz stowarzyszenia, na przykład rodzicielskie, młodzieżowe, profesjonalne

Скачать книгу