Filozofia prawa. Отсутствует

      4.3. O wiele większy wpływ na współczesną naukę i filozofię prawa wywarła pragmatyczna wersja analitycznej filozofii prawa, która wobec semantyki prawniczej zajmowała perspektywę intensjonalną.

      Porzucono w niej ideę istnienia jednego precyzyjnego języka, który jest formą poznawania świata, a więc również prawa pozytywnego. Wittgenstein sformułował tezę o istnieniu w zasadzie niezliczonej liczby wzajemnie powiązanych tak zwanych gier językowych, które rozwijają się i rozpadają w procesie historycznym. W swej istocie gry językowe są jednostkami użycia języka, które są konstytuowane przez reguły zachowań7. Pojawiają się one i znikają w codzienności, która przejawia się jako określona forma życia. Forma życia i rozwijające się w jej ramach gry językowe są źródłem przekonania, która wypowiedź w odczuciu uczestników tej gry jest uznawana za sensowną, a która za bezsensowną. Użytkownicy ci tworzą swoistą wspólnotę komunikacyjną, która jest źródłem standardów interpretacyjnych. Późny Wittgenstein odrzuca zatem propozycję naukowego rozumienia świata jako kryterium poprawności wiedzy, na rzecz pluralizmu standardów interpretacji świata, które są zawarte w różnych grach językowych. Na grę językową składa się nie tylko użycie słowa, lecz także myśl i działanie, które są splecione z użyciem języka. Powstało zatem pytanie, czy ta faza filozofii Wittgensteina jest tylko filozofią analityczną i czy nie zakłada jakiejś kolejnej metafizyki rozumienia języka.

      Odpowiedź na ten zarzut podkreśla, że Wittgenstein starał się jedynie przedstawić „opisy” gier językowych, w których kontekst użycia słów wskazuje uczestnikowi, co ma czynić. „Rozumiem coś” to dla Wittgensteina tyle, co „wiem, jak postąpić” w danym momencie gry językowej (por. Wittgenstein 1977, na przykład § 154 i 179). Jednak w koncepcji gry językowej istotny jest problem tak zwanego uczestniczenia w grze językowej. Dla późnego Wittgensteina zrozumienie znaczenia istnieje bowiem tylko w ramach uczestnictwa w funkcjonującej grze językowej. Nie można zatem zbudować prywatnego języka.

      W koncepcji gry językowej nie ma miejsca na pojęcie prawdy jako zgodności sądu z rzeczywistością. Możliwa jest w niej tylko prawdziwość sądów rozumiana jako rodzaj konsensusu uzyskiwanego przez wspólnotę komunikacyjną w ramach wspólnej formy życia. Mimo tych trudności przedstawiona koncepcja gry językowej okazała się bardzo wpływowa w naukach humanistycznych. Dawała bowiem szansę zastąpienia psychologicznych i subiektywnych ujęć znaczenia terminów obiektywnym opisem sposobów użycia wyrażeń. Zajmowała zatem postawę zdecydowanie deskrypcjonistyczną.

      Dzięki tej nowej wizji języka nauki humanistyczne mogły odrzucić wszystkie próby podporządkowywania ich zadań jednemu wzorcowi, jakim było matematyczne przyrodoznawstwo. Okazało się, że jest wiele pełnoprawnych metod naukowych – tak samo jak istnieje wiele gier językowych. Nie ma jednego obowiązującego wzorca sensowności i naukowości. Nauki naturalne straciły swoją pozycję wzoru metody naukowej. Osłabł w związku z tym spór o naukowość nauk prawnych.

      Jak już to zostało wyżej powiedziane, zamiar budowy takiej pragmatycznej analitycznej filozofii prawa został ogłoszony przez Harta w 1953 roku. Hart odrzucił dotychczasową koncepcję analitycznej filozofii prawa, opartej na definiowaniu pojęć prawnych niezależnie od sposobów ich użycia w określonym kontekście. Badacz ten dostrzegł, że znaczenie pojęć prawnych ulega pewnym modyfikacjom w zależności od sytuacji ich użycia i nie ma żadnych powodów, aby pomijać którekolwiek z napotkanych w praktyce językowej znaczeń.

      Wprowadzenie wewnętrznego i zewnętrznego aspektu reguł odgrywa z tego względu podstawową rolę w Hartowskiej analitycznej filozofii prawa. Zauważa się w niej, że do języka nie można podchodzić tylko zewnętrznie. Zrozumienie wypowiedzi językowych, a w szczególności norm i ocen, jest możliwe wówczas, gdy sami stajemy się uczestnikami wspólnoty komunikacyjnej, czyli gdy uczestniczymy w życiu społecznym jako użytkownicy języka. Hart uważa, że poznanie normy prawnej wymaga nie tylko uchwycenia jej w takim zewnętrznym poznaniu regularności zachowań związanych z prawem, lecz także dostrzeżenia tak zwanego wewnętrznego aspektu reguły, czyli zajęcia wobec niej „postawy krytyczno-refleksyjnej”. Dopiero przez wewnętrzne podejście do prawa odsłania się jego normatywność. Normatywność nie daje się sprowadzić do odczytania wzorca zachowania zawartego w normie jako treści suwerennego aktu woli, lecz ukazuje się w poznaniu jako w dużym stopniu autonomiczne znaczenie, które poznajemy zawsze wewnątrz grupy, w jej dialogach i dyskursach (Hart 1998, s. 127).

      Opisowo-socjologiczne podejście do prawa i jego języka było swoistą rewolucją w myśleniu o prawie. Jak przyznał sam Hart, na drugi etap rozwoju analitycznej filozofii prawa duży wpływ wywarł także inny Austin, a mianowicie John Langshaw Austin (1911–1960), lingwista i filozof, który był jednym z głównych przedstawicieli filozofii języka naturalnego, zwanej często oksfordzką szkołą analityczną.

      Hart wykorzystał opisany po raz pierwszy przez J.L. Austina tak zwany performatywny aspekt języka (Austin 1993). Choć koncepcja tej funkcji języka przeszła pewną ewolucję, to jej skutki dla filozofii analitycznej pozostały w zasadzie te same8. J.L. Austin zauważył, że używamy pewnych wypowiedzi nie po to, aby po prostu przekazać jakieś znaczenie, lecz przez ich wypowiedzenie „czynimy coś za pomocą słów” („we do things with words”), na przykład zawieramy małżeństwo, umowę, przyrzekamy coś i tak dalej. W ten sposób, używając słów w kontekście reguł prawnych, dokonujemy zmian w sytuacji prawnej określonych podmiotów, które po ich użyciu zawierają na przykład małżeństwo lub umowę. Wypowiedzi, którym przypisujemy tę funkcję, zazwyczaj nazywamy właśnie „performatywami” lub „wypowiedziami performatywnymi”, od angielskiego słowa performance, czyli „dokonanie czegoś”9. Dzięki tej funkcji języka zaciera się różnica między językiem a zdarzeniami społecznymi. Słowa użyte w funkcji performatywnej nie są po prostu reprezentacją rzeczywistości – one są rzeczywistością społeczną (zob. Cotterell 1989, s. 90–91). W ten sposób filozoficzna analiza języka potocznego stała się jednocześnie sposobem wyjaśniania świata społecznego, i z tego powodu Hart powiedział, że jego filozofia prawa jest nie tylko filozofią analityczną, lecz także filozofią społeczną (zob. Cotterell 1989, s. 90–91).