sztuka turystyczna, choć część swej atrakcyjności czerpią z tego samego źródła – z fascynacji egzotyką innych społeczeństw.
Sztuka turystyczna jako język
Uproszczenia formalne, fałszowanie tradycji, wypaczanie znaczeń – oto motywy, które pojawiają się w krytyce wpływu turystyki na twórczość etniczną. Nimi nie będę się tu zajmować. Postaram się natomiast wskazać pewne pozytywne aspekty tego układu zależności. Pamiątka etniczna może bowiem działać na rzecz znoszenia barier mentalnych w postrzeganiu odmienności. Wiadomo, że sztuka ma wysoką pozycję w systemie wartości kultury zachodniej. Dostrzeżenie w wytworze etnicznym walorów estetycznych skłania nas do tego, by docenić także jego twórcę. To ważny krok na drodze do uznania, że jest on naszym partnerem w użytku, jaki ludzkość czyni ze świata. Z drugiej strony, wytwory etniczne rzadko funkcjonują w ramach izolowanych tradycji. Ci, którzy je produkują, wiedzą, że ich grupa to część większej całości, na przykład narodu lub wielonarodowej społeczności zamieszkującej dany obszar. W tej sytuacji „etniczność” daje się ująć jako zespół cech nadający specyficzny charakter danej grupie i umożliwiający pojęciowe uchwycenie różnicy kulturowej. Artefakty krążące między różnymi społecznościami stają się medium komunikacji międzykulturowej.
Ben Amos, a za nim Nelson Graburn porównywali sztukę turystyczną do języka pidżin (Ben Amos 1977, Graburn 1984). Pidżin nie jest językiem ojczystym posługujących się nim ludzi. Powstaje w warunkach intensywnych kontaktów między różnojęzycznymi społecznościami. Ma charakter kodu uproszczonego i ograniczonego, stosowanego w określonych sytuacjach, na przykład przy wymianie handlowej. Podobny wykwit stanowi sztuka turystyczna. Nie wyrasta ona z głębi tubylczej kultury, nie stanowi ekspresji miejscowych wierzeń i wartości – robi się ją dla turystów w celach zarobkowych. Oba uproszczone kody bazują na pewnych łatwych do uchwycenia dystynkcjach. Język dysponuje środkami fonetycznymi dla wyrażania kontrastowych różnic między dźwiękami i formami gramatyki. Sztuka turystyczna wykorzystuje motywy formalne, nie zmierzając do tego, by zakorzenić swe znaczenia w tradycyjnym światopoglądzie. Wyakcentowaniu ulegają zatem elementy o dużej sile wyrazu, komunikujące na przykład „seksualność” lub „naturalność”; na bok zostaje odsunięte rytualne użycie języka i sztuki. (W sztuce turystycznej pojawiają się motywy świeckie albo motywy o charakterze sakralnym ulegają sekularyzacji.)
Sprawność w posługiwaniu się tymi systemami komunikacji może wpływać na przemiany hierarchii w tubylczej społeczności. Ludzie, którzy skutecznie porozumiewają się z outsiderami, zyskują przewagę nad tymi, którzy nie opanowali tej umiejętności. Należy przy tym pamiętać, że oba systemy mają charakter żywy – pidżin może stać się punktem wyjścia dla języków kreolskich, a sztuka turystyczna może zostać włączona w lokalne systemy światopoglądowe. Ich znaczenia wzbogacają się wówczas o nowe aspekty, co sprawia, że komunikacyjny potencjał kieruje się również do wewnątrz danej społeczności. Na przykład odzież, przedmioty osobistego użytku oraz elementy wystroju wnętrza Indian mieszkających w ośrodkach miejskich w zachodniej części Stanów Zjednoczonych nierzadko wywodzą się ze sztuki turystycznej (często nieopierającej się na miejscowych wzorach) lub czerpią z tradycji innych plemion indiańskich. Traktowane są jednak przez użytkowników jako symbole indiańskiej tożsamości. Jest to przejaw tworzenia się nowego syntetycznego systemu symbolicznego. Wyraża on ponadplemienną, wszechindiańską tożsamość. System ten z kolei staje się podstawą dla tworzenia pamiątek turystycznych (Graburn 1984: 408).
Stereotypowy ogląd, jakiemu poddaje się odwiedzane społeczności, nie pozostaje bez wpływu na to, jak widzą siebie ci, ku którym kieruje się tego rodzaju spojrzenie.
Wprawdzie wiele społeczeństw jest w stanie utrzymywać rozdział pomiędzy własnymi symbolami tożsamości kulturowej a materialnymi symbolami stereotypowych wyobrażeń, jakie mają o nich outsiderzy, ale nie jest to regułą: jeśli wpływ, jakiemu podlega świadomość tożsamości etnicznej, jest długi, kulturowa autopercepcja może ewoluować w kierunku percepcji dokonywanej z zewnątrz – pisał Nelson Graburn. (Graburn 1984: 394)
Z tego punktu widzenia tubylcy tworzący pamiątki etniczne dla turystów działają na rzecz tworzenia samych siebie.
Biografie rzeczy i biografie ludzi
Produkt przeznaczony na turystyczny rynek nie ma jednego znaczenia; charakteryzuje go raczej wiązka opalizujących znaczeń, zmieniających się wraz ze zmianą kontekstów społecznych i interpretacyjnych. Korzystne wydaje się traktowanie go w takiej perspektywie, jaką zarysował Appadurai, gdy pisał o społecznych historiach przedmiotów materialnych. Z tego założenia wyszli Irena Ateljevic i Stephen Doorne (Ateljevic, Doorne 2001). Dowodzili oni potrzeby takich badań nad wyrobami przeznaczonymi dla turystów, które ukazywałyby je w powiązaniu ze zmieniającym się układem relacji międzyludzkich, jakie powstają w czasie ich wytwarzania, nabywania i używania. Zaznaczali, że trzeba uwzględnić fakt, iż wyroby te „wędrują” z jednego kontekstu kulturowego w inny, formowany w dużym stopniu za sprawą kultury konsumpcyjnej. Dostają się przy tym na globalny grunt, gdzie mieszają się sensy wypływające z różnych źródeł, a znaki tożsamości ulegają estetyzacji. Napisane przez Ateljevic i Doorne’a studium „Kultura, ekonomia i towary turystyczne. Stosunki społeczne produkcji i konsumpcji” (Culture, economy and tourism commodities. Social relations of production and consumption) stanowi wyrazisty przykład dynamicznego ujmowania zjawisk turystycznych. Przywołam je tu, by służyło jako jeszcze jeden argument na rzecz twierdzenia, że znaczenia towarów turystycznych tworzą się na wielu płaszczyznach (również w sferze wartości wyobrażanych), a także, by dać przykład sytuacji, w której praktyka badań terenowych i studiowanie poszczególnych przypadków zyskują sens poprzez odniesienie do ogólniejszych tendencji kulturowych.
Ateljevic i Doorne prowadzili badania w Chinach na wiejskich terenach prefektury Dali w rejonie Yunnan. Ów rejon, zamieszkany przez 26 grup etnicznych, cieszy się obecnie dużym zainteresowaniem turystów. Badacze założyli jednak, że w produkcji nastawionej na rynek turystyczny nie powinno się widzieć jedynie reakcji na potrzeby odbiorców z Zachodu. Analizując sieć stosunków społecznych związaną z wytwarzaniem i cyrkulacją turystycznych pamiątek, brali pod uwagę zarówno to, co dotyczy społeczności lokalnych, jak i przybyszy. Przedmiotem ich analizy stały się tradycyjne wyroby tekstylne z wzorami powstałymi poprzez zawiązywanie węzełków na farbowanej tkaninie. Pytali, w jaki sposób wyrób tych tkanin wpisuje się w miejscową kulturę i na ile przekształca panujące w niej stosunki. Następnie śledzili podróż wytworu, stającego się „pamiątką z Chin”, przechowywaną przez turystę-podróżnika lub też podarowaną komuś z rodziny czy przyjaciół.
Zewnętrzny kontekst powstawania tych przedmiotów warunkowały przemiany polityczno-ekonomiczne w Chinach, określane w skrócie jako polityka otwartych drzwi. Umożliwiało to powstawanie niewielkich zakładów, nastawionych na produkcję przedmiotów, które wydawały się atrakcyjne przybywającym coraz liczniej turystom. W swych obserwacjach Ateljevic i Doorne skupiali się na pracy kobiet, ujmując ją w kontekstach biograficznych, uwzględniając sposób życia i aspiracje. Okazało się, że kobiety, spotykające się po to, by wiązać misterne wzory na tkaninach przeznaczonych do farbowania, były zainteresowane nie tylko zarobkiem. Traktowały ten czas jako okazję do pogawędek i wymiany uwag. Osobisty, interpersonalny wymiar przesłaniał perspektywę, w której tego rodzaju praca byłaby postrzegana jako fragment kompleksowej, globalnej sieci ekonomicznej. Miała jednak ona dla nich sens wykraczający poza wąsko rozumianą potrzebę zarobkowania. O ile dawniej ich rzemieślnicze umiejętności cenione były ze względu na to, że podnosiły wartość kobiety na rynku małżeńskim i odzwierciedlały jej status w ramach rodziny, to w zmieniającej się sytuacji znaczenia te ulegały modyfikacji, wiążąc się z możliwościami kształtowania własnego życia oraz otwierającymi się w związku z tym perspektywami. Szczególnie
