жуда узоқ. У жуда кўп даврларни, муаллифларни, ғоят ранг-баранг ғояларни, ҳодисаларни, хилма-хил қаҳрамонларни кўрди, аммо унинг ҳажми, шакли деярли ўзгармай келяпти», деб ёзган эди мунаққид Умарали Норматов. Кейинги даврдаги энг яхши ҳикоялар бу фикрни қисман рад этади. Чунки ҳозирги ҳикояларда ўзига хос янгиланиш, мавзу ранг-баранглиги, қамров кўламининг кенглиги, шакл ва мазмундаги изланишлар яққол кўзга ташланмоқда. Ҳикоядаги янгиланиш, ўзига хослик, миллийлик, аввало янги ҳаётий воқеа-ҳодисалар, фақат, янги образларни яратишдан бошланмоқда.
Тўғри, миллий характер яратиш масаласини 60–70-йиллар ҳикоячилигида ҳам муайян даражада кўриш мумкин. Лекин хоҳлаймизми-йўқми, уларнинг аксариятида шўровий мафкура таъсири сезилиб туради. Кейинги йиллардаги ўзбек ҳикояларида ифода ва тасвир имкониятлари кенгайгани яққол кўринади. Бадиий характер яратиш борасида ҳукмрон мафкура тажовузидан холи бўлиш, шаклий-услубий изланишлар инсон руҳияти тадқиқотини янги бадиий мезонларга кўтаргани сезилади. Бундай йўналиш ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммад ижодида ҳам кўринади. Унинг жиддий изланишлари натижасида янгича тасвир, теран фалсафий-бадиий талқин, қаҳрамон руҳиятини ифода этишга интилиш каби хусусиятлар асосий тенденцияга айланган.
Ёзувчининг яқинда нашр этилган «Беозор қушнинг қарғиши» ҳикоялар тўпламида анъаналаримизнинг ғарбона шартлилик билан уйғунлашган шакли кузатилади. Ёзувчи тўпламга киритилган ҳикояларни туркумлаб, саккизта фаслга бўлади.
Ёзувчининг ўзи «ҳар бир ҳикоя – янги ижодий кайфият! Воқеликни ўзгача идрок этишга ҳаракат! Пайдо бўлаётган ҳикоя зўр бўладими, ўқувчилар орасида шов-шув уйғотадими, ҳар қалай мен бу ниятда ижод столига ўтирмайман», – деб таъкидлайди. Демак, ёзувчи қалам ушлашга кайфият пайдо бўлсагина ёза бошлайди. Бундай кайфият айрим ҳолларда ўқувчига таъсир этиши ҳам ёки этмаслиги ҳам мумкин. Ҳар бир асарда янги қаҳрамонлар, янги қарашлар, ўзига хос ғоялар бўлиши муҳим. Миллат менталитетидаги сифат ўзгаришлари ёзувчининг услубий янгиланишига туртки беради.
…Миллий характернинг шарқона асосларини яратиш ёзувчи ҳикояларида яққол кўзга ташланади. Ёзувчининг мақсади ҳаёт ҳақиқатини шунчаки қайд этиш эмас, балки ҳаётий воқеаларни бадииятга айлантириб, ўтмишда мустамлакага айланган, юрт қисмати, миллат фожиасини кўрсатишдир. Бу ният «Қазо бўлган намоз» ва «Тўхтабойнинг бойликлари» сарлавҳали ҳикояларида соф реалистик услубда ифодаланган.
Ёзувчи Шарқ ва Ғарб адабиётининг ўзига хос энг яхши анъаналарини қоришиқ ҳолда бериш орқали бадиий фикр юритади. Миллатга хос имон, эътиқод, миллий эрк ва мустақиликка интилиш каби тушунчаларни миллий характерга хос нурли, такрорланмас бўёқлар, ҳаётий воқеа-ҳодисалар заминида очиб беролгани ёзувчининг катта ютуғидир.
АБАДИЯТ МАВЗУСИ
Ўлим мавзуси ҳақидаги ўй ва мушоҳадалар ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Жимжитхонага йўл»
