анда 7 сентябрь көнне чуалышлар була, дәресләр өзелә.
1 нче реаль училищесының директоры бу турыда 12 сентябрьдә Казан укыту округының попечителенә хәбәр итә һәм, «элеккеге чараларның җитәрлек булмавын» искә алып, кайбер укучыларны училищедан куарга карар биргәнлеген әйтә[25]. Училищедан чыгарылганнар арасында VI В классы укучысы Солтан Рахманкулов та бар.
18 яшьлек егет, шулай итеп, урамга куыла. Архив документларына караганда, Солтан, үзен яңадан училищега алуларын сорап, гариза биргән. Бу гариза буенча 1906 елның 22 декабрендә, училищедан куылган кайбер укучылар белән беррәттән, Солтаннан да имтихан алганнар. Ләкин моңа кадәр яхшы гына укып килгән Солтан ни өчендер бу имтиханда «өч фәннән начар билге ала һәм кабат кабул ителми»[26].
1907 елның 7 маенда Габделмәннан Рахманколыйдан Казан укыту округы попечителенә гариза килеп керә. Бу гаризада «крестьян Рахманкулов үзенең улыннан реаль училищеның җиде классы өчен имтихан алуларын» сорый[27]. Моннан күренгәнчә, Солтан училище программасы буенча мөстәкыйль әзерләнгән булып чыга. Ләкин училищега ул инде кабат керә алмый. Илдә реакция башлана.
«Бәянелхак» нәширләре Сәйдәшевләрнең гомере, Тукай әйткәнчә, «судлашып та, чәйнәшеп» узган. «Бәянелхак» ның битләре ызгыш-талаш, гайбәт белән тулы. Ләкин шулай да булган: реакцион газета хуҗалары мещанлык талашлары белән кәгазь тутырганда, демократик яшьләр җай белән генә ул газеталарда үзләренең алдынгы карашларын уздырып торганнар. Шундыйларның берсе – политик ышанычсызлыгы өчен училищедан куылган Солтан.
Бу газета битләрендә Солтан Дәүләт думасын тәнкыйть итә, патша властеның гаделсез законнарына – армиядәге таяк дисциплинасына, хәрби кыр судларының аяусыз законнарына, патша цензурасына каршы протест белдерә. Реакцион газеталарның карагруһчыл шовинистик мәкаләләренә каршы ут ача, «социализм» дигән бөек исемгә соклана, эшчеләр интересын яклый. Менә берничә мисал. Реакцион карагруһчыл газета «Казанский телеграф» шул елларда бик күп санда антисемитик мәкаләләр бастыра. Солтан Рахманколый реакцион газетаның шул ямьсез эшчәнлегенә һөҗүм ясый: «Казанский телеграф» ның, – ди ул, – «Бөтендөнья яһүди дошманнары, берләшегез!» дигән лозунгы замананың китешенә муафыйк улмау гына түгел, бу кеби гомуми тәрәккый заманасында фәкать бер вәхшәт кенәдер»[28].
Милләтләрнең тигез хокуклылыгын яклау, шовинизмга, милләтчелек хәрәкәтенә каршы көрәш Солтан Рахманколыйның бөтен публицистикасы буенча кызыл җеп булып уза. «Бәянелхак» мөхәррирләре башка мөхәррирләр белән судлашып кайнашкан арада, С. Рахманколый бу газетада политик үткенлек белән ялтырап торган тагын берничә мәкалә чыгарып өлгерә. Бераз алгарак китеп, шунысын да әйтик: Солтанның күренекле большевик Хөсәен Ямашевның вафатына карата язылган мәкаләсе дә шул ук газетада басыла[29].
Күп кенә мәкаләләрендә яшь журналист
ТАССР Үзәк дәүләт архивы, 92 фонд, 2 тасв., 5581 эш, 57 док.
Шунда ук, 6870 эш, 233 док.
ТАССР Үзәк дәүләт архивы, 6883 эш, 89 док.
Рахманколый С. Дошманлык // Бәянелхак. – 1907. – № 161.
Бәянелхак. – 1912. – № 1014.
