хыялы эчендә кала. Ләкин, Габделхәмит тагын бер-ике мәртәбә снаряд яңгыры астына кереп чыкса, аның рухи эволюциясе тагын да зуррак үзгәрешләргә дучар булачагы инде көн кебек ачык.
Империалистик сугышның хезмәт иясе массалары өчен ят күренеш икәнлеге аның «Каргыш» хикәясендә бик нык ачыла. С. Рахманколый бу хикәясендә сугыш эчендәге яшь егетнең трагедиясен югары ноктасына җиткереп тасвирлый. Хикәянең герое Гали – Габделхәмиткә капма-каршы тип. Ул – гади кустарь улы, сугыш – аның өчен бөтенләй ят нәрсә. Салкын, юеш окоплар, көзге бураннар аның үзәгенә үтәләр. Снаряд ярылган тавышлар якынрак ишетелгән саен, күңеленә чын курку хисе тула бара… Яшь егет сугышта ике күзсез кала. Аның кайгысыннан әтисе урынга егыла һәм үлеп китә. «Атасының җеназасына Галине җитәкләп алып бардылар…» Хикәя әнә шундый фаҗига белән тәмамлана.
С. Рахманколый – гуманист язучы. Сугыш дәһшәтен ул куе буяулар белән сурәтли. Аның фикеренчә, сугыш – әрәмгә кан кою. «Хөкемдарларның бер кул изәүләре» белән башланган сугыш – крестьян өчен бөтенләй ят күренеш. Бу – С. Рахманколыйның политик зирәклеген күрсәтә. «Дөньяның хөкемдарлары, – ди ул, – бер-берсенә дошманлык игълан иттеләр. Берсен берсе суярга, Җир йөзеннән кырырга, себерергә гаһед итеп, пычакларын кайраштылар» («Каргыш»). Менә шул хөкемдарларның пычак кайрашулары нәтиҗәсендә «Дөньяның гаскәр дип аталган чуалчык шатранҗлары җансыз килешләреннән кузгалыштылар». Шул чуалчык шатранҗ эчендә крестьян агайлар Сафи һәм Нури, сугышның нәрсәгә, кемгә кирәген аңламаган хәлдә, окопта яталар, мылтык аталар. Ләкин бер-берсен бетерергә ният кылучы хөкемдарлар башлаган бу дәһшәт эчендә аларның кешелек хисләре югалмый, киресенчә, аларда, элеккеге ваклыклар, тормыш низаглары онытылып, гуманизм сыйфатлары өскә калка («Булган беткән»). С. Рахманколый бу хикәянең дә сюжет сызыгын реалистик юл белән үстерә.
М. Гафури «Юктырсың ла, Алла» дигән шигыре белән поэзиядә империалистик сугышны политик кискенлектә тәнкыйть итсә, яшь хикәяче С. Рахманколый бу тәнкыйтьне прозада башлап җибәрде.
С. Рахманколыйның берничә хикәясе шәһәр яшьләре, шәкертләр тормышын тасвирлауга багышланган. Бу хикәяләрнең барысы өчен дә уртак бер сыйфат – иске тәртипләргә корылган тормышның тирән фаҗигасе. Ләкин шул фаҗигале сурәтләр арасында да язучы үзенең гуманистик идеяләрен алгы планга куя. Бу яктан аның «Иләй» дигән хикәясе характерлы… Иләй – шәһәр бистәсендә фәкыйрь тормыш төбендә тереклек итүче зәгыйфь бер малай. Бистә мещаннары аны алдыйлар, мыскыл итәләр. Ләкин, физик һәм акыл ягыннан да зәгыйфь булуга карамастан, ул үзен чолгап алган байбәтчәләрдән әхлакый яктан өстен. Ул беркатлы, ышанучан. Ул беренче карауда да синең симпатияңне яулап ала. Шуның өстенә ул бөтен бистә халкын гаҗәпкә калдырырлык геройлык эшли, сеңлесен үлемнән коткара. Иләй ахырдан фаҗигале рәвештә һәлак була. Гомумән, язучының үз биографиясе белән геройлары биографиясе арасында тирән аналогия ята. Ул – трагизм.
С.
