Хәзер миңа ундүрт яшь… Шул гомернең дүрт елы мәдрәсәдә үтте.
Мин авылга кайтып өч-дүрт көн үткәч, Акъегет авылындагы Заһидулла бай Шәфигуллиннан әтиемә бер хат килде. Ул әтине үз мәктәбендә булачак тантаналы имтиханга чакыра икән. Әтинең сүзенә караганда, бу имтиханга Казаннан һәм башка өязләрдән дә күп кенә кешеләр киләчәк.
Әнә шул юл белән халык арасына яңа тәртипле мәктәпләрнең файдалы булуы турында фикер таратыла, чөнки бөтен тау ягында (Буа, Тәтеш, Зөя, Цивил өязләрендә) беренче тапкыр ачылган бу яңа мәктәпкә каршы надан, кара муллаларның һәм аларның таянычлары булган байгураларның әшәке лыгырдаулары әледән-әле ишетелеп тора иде.
Саф, чын мөселманлык үрнәге саналган Бохара галимнәре – дин башлыклары да: «Анда укыган кешеләрнең һәммәсе дә динсез кяферләр!» – дип фәтва чыгарган икән. Имештер, кайчандыр, кайдадыр, кемнедер көпә-көндез, рамазан шәрифтә, болытсыз-яңгырсыз бер вакытта яшен атып үтергән дә, аның мәетен ниндидер бер марҗа гына күргән. Ул марҗа кемгәдер: «Ул кеше дуңгыз сурәтенә кергән иде!» – дигән икән. Соңыннан тикшереп карасалар, яшен суккан кеше ысулы җәдид мәктәбендә укучы кеше булып чыккан!
Берәүләр әнә шундый сүзләрне авызларыннан төкерек чәчә-чәчә сөйләсәләр, икенчеләре баш чайкап: «Ходайның кодрәте, ә! – дип куя. – Аллаһы Тәгалә диннең дошманын җәзалыйм дисә, болытсыз-яңгырсыз көндә дә яшен җибәрә икән, ә!» Ул эшне башкару өчен Җәбраил фәрештәне кушкандыр инде ул, Аллаһы тәбарәкә вә тәгалә хәзрәтләре!»
Минем әти исә нинди генә җирдә, нинди генә мәҗлестә булмасын, яңача укуга каршы сүзләр кузгалган чакларда, аларны ялганга чыгарып, мондый укуны дәртләнеп мактый иде.
Быел ул мине дә шундый ният белән Акъегет мәдрәсәсенә имтиханга алып барды.
– Әйдә әле, улым, син дә барып күр әле, ошармы икән ул сиңа, – диде.
Бакча эченә салынган ике катлы зур мәктәп. Аның түбәнге катындагы җыйнак бүлмәләрендә читтән килеп укучылар тора. Югарыгы катында уку – класс бүлмәләре. Пакь, таза, бөтен җирләре балавыздай итеп юылган һәм кара парталар тезелеп киткән бу бүлмәләргә кергәч тә мин үземне яңа дөньяга чыккандай хис иттем, һәм күз алдыма Буа мәдрәсәсе ыржаеп килеп баскандай булды.
– Тагын да шул дуңгыз абзарына барырмын микәнни?
Аңа булган нәфрәтем кабат көчәйде. Акъегеткә юл буенча куркып-каушап бардым:
– Андагы шәкертләр миннән әллә нинди җавап бирә алмаслык сүзләр сорап йөдәтмәсәләр ярар иде, – дим.
Ул заманда нинди генә бер мәктәп яки мәдрәсәгә башка бер шәкерт килмәсен, аны дәррәү ун-унбиш шәкерт сырып алалар да төрле яктан йолыккалыйлар, көләләр, мыскыллыйлар, аңарга тузга язылмаган нәрсәләр турында сорау бирәләр иде:
– Сәлсәбила, җәлҗәбиланың мәгънәсе ничек?
– Мөселман пәриләр, җеннәр кайда күбрәк булалар? Менә шуннан соң сүз көрәштерү, талаш-тартыш китә.
Азагы агач башмаклар белән сугышып беткән чаклар да еш була иде.
Ләкин
