odpowiedzi na pytania testowe. Ochotnicy nie byli widziani, tylko słyszani. Dwie trzecie badanych decydowało się użyć prądu o maksymalnym natężeniu. Chociaż powiedziano im, że ochotnicy nie zostaną zabici, potworne krzyki świadczyły, że cierpią oni okropny ból. Oczywiście badani nie wiedzieli, że ochotnicy to aktorzy ani że przełączniki nie powodują przepływu prawdziwego prądu. Otrzymali polecenia od osób cieszących się autorytetem (naukowców w białych kitlach laboratoryjnych), co wystarczyło, by dopuszczali się straszliwych aktów przemocy.
Milgram udowodnił, że liczba osób zdolnych do przemocy jest znacznie większa, niż wcześniej sądzono. Czy uczestników jego eksperymentu można nazwać bestiami? Uważam, że jednak nie, ponieważ przestrzegali zasad obowiązujących w sytuacji, w jakiej się znaleźli. Eksperyment ukazał konflikt między dwiema normami: pierwsza polega na tym, że należy słuchać poleceń takich autorytetów jak naukowcy, a druga – że nie należy wyrządzać krzywdy innym ludziom. Eksperyment Milgrama dowiódł, że w sprzyjającej sytuacji ludzie są zdolni do brutalnych aktów przemocy, co jednak nie oznacza, że lekceważą reguły społeczne w taki sam sposób jak skazani mordercy.
Współczesną bestię charakteryzują dwie podstawowe cechy – brutalna, nieokiełznana przemoc i świadome łamanie norm społecznych, a nawet niemożność ich zrozumienia. Dowody przedstawione na procesach zabójców nazywanych przeze mnie bestiami sugerują, że spełniają oni te dwa kryteria.
Na przykład sędzia Eric Leach, który zmienił kwalifikację prawną morderstwa dokonanego przez Oscara Pistoriusa z zabójstwa w afekcie na zabójstwo z premedytacją, podkreślał brutalne, gwałtowne aspekty jego działań: „Chociaż [Pistorius] mógł odczuwać lęk, trudno przyjąć, że racjonalnie myślący człowiek jest w stanie strzelić do nieznajomego z broni dużego kalibru, nie podjąwszy elementarnego środka ostrożności w postaci strzału ostrzegawczego. Oskarżony utrzymuje, że nie oddał go z obawy, że mógłby zostać zraniony przez rykoszet”.
Sędzia podkreślał brutalność morderstwa, a zatem bestialstwo Pistoriusa. Jest również jasne, że w jego ocenie Pistorius nie oceniał racjonalnie swoich działań i ich skutków, co oznacza lekceważenie norm rządzących społeczeństwem.
W 2007 roku, skazując Melanie McGuire na trzydzieści lat więzienia za morderstwo z premedytacją, Frederick Devesa, sędzia sądu hrabstwa Middlesex, oświadczył pod koniec procesu: „Amoralność tej zbrodni wstrząsnęła sumieniem sądu. Osoba niszcząca rodzinę dla osiągnięcia własnych egoistycznych celów musi się liczyć z najsurowszymi konsekwencjami przewidzianymi przez prawo”. Pojawiają się tu znowu dwa elementy bestialstwa: brutalność określona słowem „amoralność” i całkowite lekceważenie obowiązującego prawa. W kontekście bestialstwa szczególnie ważne jest słowo „sumienie”; internetowa wersja Oxford English Dictionary definiuje je jako „moralne poczucie dobra i zła uważane za czynnik kontrolujący ludzkie zachowania”. Okazywany przez McGuire brak sumienia to kolejny objaw jej bestialstwa.
Zatwierdzając w 2015 roku wyrok śmierci, na którą skazano Johna Edwarda „J.R.” Robinsona, Sąd Najwyższy stanu Kansas napisał w uzasadnieniu: „Prokuratura przedstawiła liczne dowody, że Robinson kusił swoje ofiary perspektywami zysków finansowych, zatrudnienia lub podróży, wykorzystywał je seksualnie i finansowo, a następnie mordował i pozbywał się zwłok. Ukrywał swoje zbrodnie, posługując się oszustwem – między innymi fałszywymi listami i mejlami do przyjaciół i członków rodzin ofiar”. W uzasadnieniu sądu pojawiają się dwa elementy definiujące bestię: brutalność morderstw – o czym dodatkowo świadczy pozbywanie się zwłok – oraz całkowite lekceważenie norm społecznych. O łamaniu przez Robinsona zasad obowiązujących w społeczeństwie świadczą nie tylko dokonane przez niego zabójstwa, lecz również fałszerstwa i kradzieże tożsamości. Te dodatkowe przestępstwa potwierdzają jego aspołeczność.
Większość ludzi jest zdolna do przemocy, ale zdajemy sobie sprawę z pisanych i niepisanych norm życia w społeczeństwie, co powstrzymuje nas przed popełnianiem zakazanych czynów. Wszyscy jesteśmy zdolni do drobnych wykroczeń przeciwko obowiązującym zasadom – kłamstw albo ordynarnych zachowań – ale bestiami można nazywać tylko tych ludzi, którzy łączą brutalną przemoc ze zwierzęcym lekceważeniem wszelkich zasad. Rozmawiałem z wieloma takimi zbrodniarzami i postaram się przeanalizować, co wyzwala w nich bestialstwo.
Jak napisałem na początku tego rozdziału, „psychopatia” to termin kliniczny, a zatem można utrzymywać, że psychopata cierpi na chorobę, nad którą nie panuje. Bestia nie może się powołać na takie wymówki.
Najpierw jednak musimy wrócić do psychopatii.
Psychopatia – lista cech diagnostycznych według profesora Roberta Hare’a
Istnieją ludzie o tak głębokich zaburzeniach emocjonalnych, że traktują innych jak przedmioty, którymi można dowolnie manipulować albo które można beztrosko niszczyć. W dalszym ciągu mnie to zdumiewa, podobnie jak czterdzieści lat temu.
profesor Robert „Bob” D. Hare
Profesor Robert Hare, urodzony w 1934 roku w Calgary w prowincji Alberta w Kanadzie, to wybitny specjalista w zakresie psychologicznych aspektów przestępczości. Jednym z jego największych osiągnięć jest stworzenie listy cech diagnostycznych psychopatii (ang. Psychopathy Checklist, PCL-R) – narzędzia pozwalającego ustalić, czy ktoś jest psychopatą/socjopatą. Bob Hare jest doradcą Centrum Badawczo-Śledczego ds. Porwań Dzieci i Seryjnych Morderstw Federalnego Biura Śledczego (Child Abduction and Serial Murder Investigative Resources Center, CASMIRC) i współpracuje jako konsultant ze służbami penitencjarnymi Wielkiej Brytanii i Ameryki Północnej. Z naciskiem podkreśla, że jego lista cech diagnostycznych nie jest przeznaczona dla laików. Innymi słowy, nie próbujcie stosować jej w domu, bo może się to okazać wyjątkowo niebezpieczne (wyjaśnię to później).
1 Swada / powierzchowny urok
2 Przekonanie o własnej wielkości
3 Potrzeba stymulacji / szybkie odczuwanie nudy
4 Patologiczna skłonność do kłamstwa
5 Przebiegłość / dar manipulacji
6 Brak wyrzutów sumienia lub poczucia winy
7 Płytkość uczuciowa
8 Nieczułość / brak empatii
9 Pasożytniczy tryb życia
10 Słabe mechanizmy kontroli zachowań
11 Rozwiązłość seksualna
12 Problemy wychowawcze w dzieciństwie
13 Brak realistycznych długoterminowych celów
14 Impulsywność
15 Nieodpowiedzialność
16 Niezdolność do przyjęcia odpowiedzialności za swoje czyny
17 Liczne krótkotrwałe związki małżeńskie
18 Popełnianie przestępstw przed osiągnięciem pełnoletności
